An ngaran kan kolum na ini Bakilid, kabaing kan pagkabakilid kan mga pig-aagihan kan kinapobrehan, may pandemya man o mayo, pero lalo na nanggad ngunian na igwa nin kalaban na dai nahihiling, an Coronavirus. An kanta kan nasa kindergarten na mga aki o nasa Grade 1 na “Jack and Jill”, huna ta saná kanta ki aki pero may parumdom ini sa kamugtakan kan mga nasa bakilid na lugar. “Jack and Jill went up the hill/ to fetch a pail of water./ Jack fell down, and broke his crown/and Jill came tumbling after.” Pagharok na saná ki inumon, matukad pa an magtugang na aki sa kantang ini. Kun durudimalas ta mahalnas an bakilid pagkauran, pwedeng madanyaran pa an buhay. Marhay kun malapô saná na pwede pang ipahilot. Pàno kun mapuruhan?

Pasìrip saná ini kan sakripisyo kan mga pobre puon kan aki pa sinda sagkod paggurang. An bakilid na dalan simbolo kan pinaghahalian kan pagtios kan kadaklan na haros dai natatapos, naipapasa pa ngani sa minasurunod na henerasyon. Bakilid. Mga gilid kan triyanggulo kan kamugtakan kan sosyudad. Sa triyanggulo, dikit saná an nasa itaas alagad dakol an sakop nindang kayamanan buda poder. Maski kaisipan gusto pang sakupon kan diit na  porsyentong ini kan populasyon. Alagad an hiwas kan triyanggulo sa ibaba iyo an milyun-milyon na naglalapigot sa paghinguwa, alagad kadaklan na beses bakong sulit an nakukuang balik sa kapagalan ninda. May salâ talaga an tamanyo kan pakaareglo kan buhay-buhay bako saná sa Pilipinas kundi sa bilog na kinaban. Kaya an napapaspas an tsinelas sa kapoprotesta, an napapaas sa kakukurahaw na dangugon an kasaraditan iyo an mga nasa bakilid na kamugtakan. Hagad na itama an nakakapagabat pa sa dati nang magabat. Alagad ngunyan, namemeligro na an kaiyu-iyong kalasag sa lado kan konstitusyon na paalawan kan mga pobre na pwedeng paluyahon kan Anti-Terrorism Law. Napirmahan na kan presidente an bagong ley na ini pero may mga abogado na kinukuwestyon kun sunò ini sa sinasabi sa konstitusyon. Pinahiwas kaya ki marhay an paliwanag kun ano an terorismo. Madaling masahutan na an pagreklamo sa inhustisya o an pagkwestyon sa barikig na implementasyon kan mga ley may katuyuhan na rauton o pabagsakon an gobyerno kaya an dakol nin reklamo puedeng apudon na terorista. Makakurab lalo na sa mga uminagi na sa kadipisilan kan panahon nin Martial Law. Pàno na saná an mga nasa masakit na kamugtakan?

Dahil sa pandemya, may kahaditan an mga magurang kun pàno makakanuod ki marhay an mga aki na maadal pa sanáng magsurat, magbilang, asin magbasa. Kan dai pa an lockdown, may problema na kita sa mga non-readers. An pagbasa pati iyo an lyabe sa dakol na kaaraman. Habo kita na an lockdown generation na nasa mga lugar na dai pwedeng turuan talaga ki face to face ki mga maestra o magdarakula na maluyang magbasa, magbilang, buda magsurat. Syempre, may tiwala kita na gigibuhon kan Department of Education an gabos na pwedeng gibuhon tanganing masimbagan an pangangaipo kan edukasyon ngunyan na pandemya. Kayâ an boses na hali sa mga liblib na lugar, kaiba na an mga nasa syudad, na tiuson ki marhay, importante nanggad na madangog. An pagpaabot kan mga kahaditan o mga pagsabi kan mga nanginginot na pangangaipo nganing mabuhay importante sa arualdaw na urulay-ulay sa komunidad. Dai dapat ini pag-ulangon ki ano pa man na paghumâ ta an matalingkas na pagpahayag iyo an harigi kan maugmang sosyudad. Ini man an piggigikanan kan respeto kan mga namamanwaan sa gobyerno.

Dakulon an hahampangon na mga problema kan mga paratukdo ngunyan na panahon pero aram tang marhay na an satong mga paratukdo, sobra-sobra an dinudusay na panahon nganing makaukod an kaakian. Sarong halimbawa kun ano an piggigibo kan mga paratukdo iyo an nabareta sa Rappler kan Mayo 30, 2020: Teacher walks extra mile during pandemic  to help students in Sorsogon. Si Michelle Rubio, sarong public school teacher sa Calao Elementary School, Sorosogon City. Nagbugtak sya ki sarong sadit na library sa barangay. Laminated an mga babasahon tangani daang madali ining ma-disinfect. Pighinguwa nya man na magin marhay an internet connection nganing gabos na estudyante makapag-adal na sinusunod an physical distancing. Bako saná ini an gibo nya. Nakipagtabangan man sya sa iba-ibang grupo nganing makakua ki financial aid an 60 Bikolanong pamilya na nalaom kan lockdown sa Manila. Nagtatabang pa sya sa mga IPs—indigenous people—sa lugar ninda

Malalampasan ta an mga pagtios na dara kan pandemyang ini. Sa sarong banwa sa Albay, nabareta kan Hulyo 9, 2020, na dakol an nagkakaragat ki ayam ta dakol na ayam daa an nagbabarasaybasay na sa mga kalye ta dai na an mga ini kayang bahugon kan mga kag-ataman sainda. Dahil ngani ta dakol an nawaran ki ikabubuhay dahil sa lockdown. Kun ibalik ta an diskusyon sa mga aking nag-iiskwela, mahihiling ta na makukulangan ki tamang pagkakan an mga pamilya. Importante talaga na mas pakusugon kan gobyerno an nutrition program lalo na sa mga barangay. Siguruhon nanggad na dai maisakripisyo an pag-ataman kan bilog na pagkatawo kan mga aki. May pakiaram man kaya an marhay na nutrisyon sa katibayan sa pagsabot kan pigbabasa kan mga aki. Bako saná an matibay na pagturo kan mga paratukdo an importante. Kaya, programa nin gobiyerno sa nutrisyon tawan nanggad ki importansya. An mga paratukdo tawan kan gabos na suporta na kaipuhan ninda sa pag-asikaso kan masaralihid na mamamanwaan.

An buhay kan Bikolano buhay nin pagdaog sa mga problemang dara kan bagyo, pagtuga kan bulkan, buda kun anu-ano pang problema. Sa ngunyan, sige saná kita. Tukad, lugsot sa bakilid. Dyan kita nagigin matibay na tawo. Matinios bako sa negatibong kahulugan kaini, kundi matinios ta gusto tang abuton an sarong sosyudad na may kapantayan, may respeto sa kada saro an mga tao, buda an gusto ta talagang mangyari, maging maugma an satong pag-iriba-iba sa komunidad.

.