Nagkapirang beses akong nagkaigwa nin kataning na pasahero sa jeep, kaidtong dai pang pandemya, na pirming nandadagit sa makilimos. May mga pinalampas akong pang-iinsulto sa mga makilimos pero may sarong insidente sa Manila na dai ko napalimanlimanan.

Ini su nangyari. Mabaskog su kataning kong pasahero sa inotan kan jeep. Harani ako sa drayber, su kataning ko yaon gilid kun sain malibyanong magbaba kun oras nang magbaba. May ruminaning lalaki sa kataning ko na nagpasabot na nakikilimos sya. Bako pa man gurangon na marhay su tawong nakikilimos.

“Nata ta dai ka magtrabaho, magparapakilimos ka sana. Makusog ka pa.” Su boses kan kataning kong lalaki halangkaw na panô nin pagkabaldi. Syempre, kuminimu-kimo sana su makilimos buda naghali na. Sobra na man na pagsupog sa kapwa an ginigibo kaini, sabi ko sa sadiri ko. Sa hababang boses  na may dagit, sabi ko, “Dai mo na ngani tinawan, dinagitan mo pa,” sabay tami-tami ako. Dai man ako iniwal kan lalaki, dai sana syang girung-girong. Su drayber gari dai sanang nadangog.

An manungod sa pagtao sa makilimos, pirming nagigin kontrobersiyal na hururon  Yaon su sasabihan an mga nagtatao na: “Pigpapadanay mo an pakilimos, isusugal man sana iyan.” O, “mga sindikato iyan, mga manloloko iyan, isa-shabu lang iyan.” Mas dakol an taas an kiray sa mga nagtatao sa mga makilimos kisa mga nakakasabot kun nata may mga nangingilimos.

Habo ta na magdakol an makilimos kaya an inot na solusyon sabi kan mga habo maglimos, dai magtao tanganing dai na an mga ini maingganyo magparapanghagad. An problema bako arog kaan kasimple kun nata may makilimos. Tabi lang ta iba man na tema an droga pero may kaisipan na tanganing mawara an droga, gadanon an mga adik. Magkapandok an argumentong ini manungod sa pagparà kan mga makilimos. 

Balik sa makilimos. Kun an argumentong sususugon ta, gustúhon kan mga pobrehon na mangilimós, an pinaghahalian palan kun nata ta may mga makilimos ini dahil marhay buda maugma an mangilimós. Pero sa dakulang kwadro nin retrato kan banwaan, an hapot siisay man daw an tawong dai nasusupog magparapanghagad? Pareho man ini sa diskurso sa prostitusyon na sala kan mga biktima nin prostitusyon an hilang na ini nin banwaan. Pirming victim blaming an kaisipan na mas pinapadanay. Primero, madaling lastaran an tios ta aram kan  banwaan na maluya sinda. Daing ma-kaso sa korte ki verbal abuse kun linastaranan an sarong makilimos nin sarong uruigwahon.

An problema kan pagtios (poverty) iyo na an pagtios mismo sarong pagringis sa dignidad nin tawo. Naitutuklang kan labi-labing pagtios an mga tawo sa kamugtakan na kapot sa matarom dahil inagaw sa mga tawong sobrang tios an diretsong magpili kun ano an dapat sainda para mabuhay. Siisay an naglalang kan makilimos? Bakong sarong banwaan na dusta na kabig sanang kabig maski su ihuhungit na sana kan tios iagaw pa? Bako pang harayong eksena sa girumdom ta an pakilimos nin mga jeepney drivers dahil nawaran sinda nin trabaho sa panahon nin pandemya. Marhay ta nakakapagpasada na sinda ngunyan. Pero  may panahon na ngani sanang may makakan an nawaran na nin oportunidad magtrabaho, natutuklang sinda sa panghagad. Nasusupog sinda maghagad pero tinuklang sinda kan mga pangyayari na tanganing mabuhay, mangilimos an natatadang paagi nganing dai manghàbas. An mga nahihiling tang nangingilimos mga gurang, may byadi, buda iba pang maluya an lawas. 

Kun minsan, may nangingilimos na medyo mabaskog pa an lawas. An iba kaini pula o kun minsan bungog. Ibang hururon an pag-aprubitsar kan mga sindikato sa pagtios nin iba. May mga isip-kriminal talaga na nanggagamit kan kaluyahan nin mga tios. Mga sindikato an apod kaini. Kukuahon ninda su makahirak an kamugtakan nin pagtios  tapos papadumanon ninda sa mga lugar na dakul an nag-aaging tawo nganing duman mangilimos, tapos iiingreso ninda an napangilimusan ninda sa mga galamay nin sindikato. Porsyentahe lang an titao  sa naghalon kan supog sa bilog na aldaw tanganing may makuang limos. Sa paggamit nin sindikato sa mga makilimos urog pang minakusog an ringis nin pagtios sa mga tios.

Tapos, kitang medyo marahayrahay pa an buhay madali kitang magbasol buda madagit sa mga makilimos na biktima nin kapasluan nin nagkapirang pamilya o indibidwal o korporasyon sa nasyon ta na an iyu-iyong misyon ninda sa buhay iyo an maghadi sa banwaan. Bakalon an mga kabasan sa nasyon tanganing patugdukan ki mall, mga harong na pambenta, mga golf courses o iba pang pangangaipo nin negosyo. Maghigda sa kwarta. Magtao sana nin mukmok sa tios para an siram kan pinagpagalan kan iba paduman saindang mga naghahadi-hadi sa banwaan. Namamasdan ta an pasweldo sa mga higanteng kumpanya, an pagtrato sa mga sakada sa mga tubuhan asin iba pang kaparehong kamugtakan nin mga patrabaho. Ini an nag papadanay nin pagtios. Kaya ngani an suriyaw kada Mayo Uno: “Presyo ibaba, sweldo itaas!”

Habo tang  magdanay an mentalidad na parapakilimos pero an urualdaw na dalagan kan  buhay-buhay nin mga namamanwaan, nasasangkuban nin patronage na kultura nin pulitika. Nagtatabang an pulitiko ki diit tanganing sa eleksyon iboto sya. Halimbawa, natabang kun may nagagadan. Dakulaon na ining utang na buót nin tios. Nagigin padrino sa bunyag o sa kasal an mga may kaya buda may poder. An mga tios titanaw ining dakulaon na utang na buót. Uruutro lang ang sistemang ini kaya garing si Sisyphus sa Greek mythology na tulak ki tulak kan dakulaon na gapo patukad buda pag-abot sa itaas, mahuhulog na naman su gapo, itutulak na naman ni Sisyphus paitaas. Daing katapusan an kapagalan na ini ni Sisyphus.

An paglimos dai nakakapabaskog kan dignidad nin tios pero kaipuhan ninda magkakan sa urualdaw. Pagkakan an ipinapakilimos bakong pambayad sa tubig o kuryente o pantwisyon ki aki. Sagkod na arog pa kan kamugtakan ta ngunyan an pulitika sa nasyon ta, an pagbabago para sa mauswag na nasyon, haloy pang mangyari. Kunsyensya ta na sana an masabi kun pabayaan tang dai lamang makahigop maski sarong cup na linanot sa sarong aldaw an sarong makilimos tanganing maghangos pa sya sa sunod na kaagahon. Pero syempre dapat mapara man an mga sindikato.

.