Kasugpon kan “Pano Sukulon an Pagpadaba” na nagluwas kan August 23, 2020

Dakol na beses na nahuhusgahan an mga tios na komunidad na uso sainda an mandaug-daog sa kapwa daug-daog man. Madaling apudon sindang “mga daing kurukarigós kaya, kaya mga palta-rason sinda.” Madaling madagit sainda ta madali sindang mag-iriwal. Pero kun adalan ta ki marhay an dalagan kan isip kan nasa kamugtakan nin labi-labing pagtios, masususog ta an agi-agi (history) kan sektor nin kinapobrehan. Nata ta importante an pagdutdot kan temang sikolohiya nin pagtios sa paghinguwang magrambong an mga talento o kakayahan na magpartisipar sa pag-uswag kan sosyudad an kinapobrehan? Sa dahilan na dai marani an buót sa kinapobrehan kan nakakaabante sa buhay ta dakulon sindang pagkakaiba sa kada saro. May kulturang naiiba an pagtios sa mga dai nagtitios. An agi-agi nin sarong komunidad, halimbawa, na dai napupundo  an kapurisawan ta ano man na oras papalayason sinda sa naiistaran ninda; an daing liwanag an maaabot an mga kaakian ninda dahil dai ninda mapaadal; asin urog na an mismong ringis kan kapobrehan—ini gabos kaabay kan arualdaw na buhay sa komunidad nin mga tios.

Ano man an koneksyon kaini sa ugaling mas madaling daug-daugon kan daing sukat buda daing poder an kapareho nya? May paliwanag sa horizontal violence si Paulo Freire, sarong Brasilyanong edukador na inadalan kun pàno magdalagan an isip kan nasa aping kamugtakan. Saro man na nag-adal kun pàno magtalingkas sa horizontal violence si Frantz Fanon, sarong Algerian psychiatrist na inadalan an mga hiru-hiro kan mga taong biktima nin pananakop. An libro ni Fanon na Wretched of the Earth nagpaliwanag kan epekto sa mga taga-Algeria kan pananakop kaidto kan mga Pranses.

An horizontal violence sarong lugad sa sikolohikal na buhay kan tios na sektor. Bako ining manungod sa paggamit nin hamô kontra sa kaiwal kan kapwa nasa daug-daog man na sektor, maski ngani kun minsan an iriwal naabot sa paggamit nin hamô, kundi mas pa ini sa pagpakulog kan buót sa paagi nin pagratak sa amor propyo asin dignidad kan tios na kapareho an estado sa buhay. Sabi ni Freire, hali ini sa dalagan kan isip na an hiling kan daug-daog (oppressed) sa among nyang asyendero (halimbawa sana ini), kumpletong tawo. Sya na daug-daog bakong bilog an pagkatawo. Dahil bilib sya sa among nya, nakakintal sa agimadmad nya na kun sya magkaigua nin oportunidad na yumaman, arog man sa among nya an saiyang gigibuhon. An dai pa sa agimadmad kan daug-daog iyo an paghiling na an kumpletong tawong huna nya an may mga ugaling nang-aapi normal na kamugtakan. Halimbawa, an among bakong patas magtrato sa mga trabahador nya. Abusado sya sa kababaihan. Nangungurakot sya o kaya nanunuhol tangani sanang mamantinir an yaman. Sa hiling kan tios na trabahador, magigin arog man sya kaini kun magbago an paros kan buhay nya. Ining paghiling na an kumpletong tao su may kayamanan buda poder, ini an nasa kauruirarumi kan isip kan tios bilang daug-daog na sektor susog sa bilog na buhay na pag-adal ni Freire sa realidad kan horizontal violence. Makakatalingkas sa kamugtakan na ini an mga tios sa paagi nin paghirong sarabay asin pag-atid-atid na sarabay manungod kan reyalidad nin kapobrehan. Bakong madali an pagtalingkas sa horizontal violence pero bakong imposible. 

May metodolohiya sa pag-organisa na an apod aksyon-repleksyon. An tuyo kan paaging ini iyo an maka-ekspiryensiya an tios na sektor nin mapagtalingkas na aksyon ta sa paaging ini natutukar pagkatapos kan aksyon kun sain hali an pagmati na gapasi sana an pobre bakong arog kan mayaman na may poder kaya kayang mang-impluwensya para mangyari an pagdanay kan interes ninda. Sa mga repleksyon man pakatapos nin grupong paghiro natutukar an horizontal violence. An pag-intindi kan horizontal violence dai nangangahulugan na akuon ini bilang marka o parte na talaga kan ugali nin mga tios. Inaadalan ini bilang bunga nin pagduhagi nin kapobrehan sa mga mga tios asin hinihiling na an pagtios sarong byolensya o ratak sa bilog na pagkatawo nin tios lalo na sa sikolohiya ninda.Kun nangangaranan kan nasa daug-daog na kamugtakan na an horizontal violence ulang sa paglarga kan sektor na tios sa gusto nindang abuton na kaginhawahan, may pagláom na an mga organisasyon nin tios na sektor makakapundar nin inaapod na sector consciousness. An buót sabihon kan sector consciousness iyo an pagpahalaga sa pangaturugan asin mga kamawutan kan kapwa tios bilang sektor kaya handa sindang lumampas sa mga bagay na dai ninda ikakarahay arog kan pagdaug-daog sa kapwa man na pigdadaug-daog.

.