Kan ako aki pa, pirmi akong nag-aalangan magtaram asin makiulay sa ibang tawo. “Takot yan sa tawo,” sabi ngani kayan kan tugang ko. Pag may dinadara syang mga kabarkada sa harong, matago tulos ako kayan sa kwarto. Kaya dai ko aram kun tano an pamemelikula an napili kong adalan na ini nangangaipuhan bako sanáng nin talento kundi pati na man kusog nin buót.

Ngunyan na ako may idad na, huna ko nabago ko na an arog kaiyan na ugali. Alagad, ngunyan na panô nin katibaadan an mga nakaaging bulan, namatian ko na naman an pag-alangan. Lain sa krisis na dara kan pandemya, manlainlain na pag-atake sa mga institusyon asin indibidwal na nagin kritikal sa presenteng administrasyon an nangyari. Yaon an kaso ni Maria Ressa, an dai pagtugot sa panibagong prangkisa kan ABS-CBN, an pagsabatas kan Anti-Terror Law, asin an padagos na kaso nin extrajudicial na paggadan.

Aminado ako, takot na naman ako. Alagad dai ko hunaon sa pelikula ko man sana mahahanap an isog asin kusog nin buót na kakaipuhanon para mag-uswag asin magpadagos. 

Sa pagadal ko, nasumpungan ko an pangaran ni Jemino ‘Ka Vito’ Balaquiao Jr. Sarong syang Bikolanong rebolusyonaryo kan panahon ni Marcos. Kan 1987, nagklase sya nin filmmaking sa New Zealand, asin nagbalik sa Bikol para gibuhon an pelikulang Breaking Grounds. Saro ining 29-minutong pelikula, produksyon kan North-South Productions, dapít sa arualdaw na buhay kan mga rebolusyonaryo. Kun ini mapag-aadalan pang marhay, an Breaking Grounds iyo an pinakainot na pelikula na nairekord na gibo nin Bikolano, gibo sa Bikol, asin para sa mga Bikolano.

Dawa pa ngani nag-uswag an pamemelikula kan nag-abot an digital na teknolohiya, magayon na maaraman na an pagibo nin pelikula sa Bikol napunan sa panahon nin rebolusyon. Mayo nang iba pang mas maninigong panahon sa kasaysayan para digdi, ta an pelikula, arog kan rebolusyon, may dara-darang pagbabago. An pinakaimportanteng aspekto kan pelikula bako saná sa pag-aling o entertainment, kundi an pagporma nin mga ideolohiya kan banwaan. Dakula an potensyal kaini sa paghurma kan kaisipan kan sarong nasyon.

Alagad, haloy nang dai ideyal an pinaglulugaran kan pelikula sa nasyon, urog na sa mga rehiyon. Nakarolyo ini sa padalagan nin kapitalismo. Dawa pa ngunyan na may pandemya asin natawan nin pansin an potensyal kan internet bilang espasyo nin distribusyon, an dominanteng naratibo kapot man giraray kan siisay man na may kapital. Kaya an pangapudan iyo an pauswagon an kolektibong pilosopiya manungod sa pelikula, sagkod na maabót kan mga naghihirong imahen an mga saradit na tawo, sagkod an pelikula magin udog kan mga komunidad asin an dominanteng narratibo maghali nanggad sainda.

An katuyuhan kan sakuyang kolum pinukaw kan Breaking Grounds ni Ka Vito—Breaking Grounds, o sa Bikol, hawan-dalan. Sa kolum na ini magkakaigwa kita—bako saná ako—nin mga bagong dalan, bagong espasyo, para sa mga saradit na istoryang Bikolnon. Sa paagi kaning kolum, mawot kong maibalik sa komunidad an saindang naratibo sa paagi kan paggibo nin mga haralipot na dokyumentaryo manungod sa mga saradit na tawo.

Nin huli ta peligroso ngunyan an pagibo nin pelikula, dikit-dikiton ta nguna asin punan sa pangapudan. Sa mga buót makipagtabangan sa research, sa paggibo, pwede akong macontact sa [email protected]. Sa mga arog ko na takot man, yaon saná ako. Tibaad pag nag-iribahan kita, mawara padikit-dikit an satuyang sadiring mga mga takot.

Ngunyan na panahon nin katibaadan, mas kinakaipuhan tang magtaram, mag-istorya, asin magdangog sa lambang saro, para maproseso ta an mga nangyayari. Ngunyan kaipuhan tang magpasali.

.