Kan mga nakaaging dekada, igwang mga ahente nin manlainlain na mga produkto na naglilibot asin nagbebenta nin saindang mga produkto. Sinda mama, naugma sa sarong set nin encyclopedia na naka-base sa mga karakter kan Disney. Dai ko aram kun gurano si binayadan ninda, pero sigurado ko damot na kantidad, ta bakong barato an arog kaidtong produkto. Ugma man kami ta marhay si pagkasurat kan mga artikulo—pan-aki talaga. Dakol litrato, saka dakol drawing ni Mickey Mouse, Donald Duck, Goofy, asin dakol pang iba. Minsan, pag may pinapagibo sa eskwelahan, nagdadara pa ako kan libro, para ipahiling ko sa titser kung sain hali si mga pigsururat ko. Iyo, medyo mahilig na man akong magpasali sa pagsurat, maski kaidto pa.

Kun ano man si binayadan na Mama, mayong sinabi sa binayadan kan iba pang kontemporanyo ko na may kaya talaga sa buhay. Itong mga idto, may Grollier’s Encyclopedia, o kaya, pinakamalupit sa gabos, Encyclopedia Brittanica. Abang hihibog asin gagabat kan mga libro! Para sa sarong aki, garo gabos na kaaraman sa kinaban, yaon na sa laog kan mga pahina ninda. Magayon an papel, seryoso an mga litrato. Gusting sabihon, ginastusan. Kaya si presyo, sabay man na nakakalula. Pambihira lang si nakaka-bakal kaidto, kaya si mga ahente, pwerte sa kakalibot na maghanap nin kliyente na may kaya asin interesado na tawan si mga aki ninda nin arog kadtong haros may sadiri na sindang library sa harong.

Si Mama, ta mahigos asin panô nin ambisyon sa buhay, nag-sideline man sa pagtinda nin Tupperware. Original na plastic. Makunat, dai nagtuturo an sarsa sa palibot kan takop. Mahal. Huri na ngani kan naaraman mi na may lifetime replacement warranty palan an Tupperware, kaya pag-naraot, darahon mo saná sa distributor, riribayan nin bago—libre pa! Pero mahal pa man giraray.

Sabi kan Amerikanong bilyonaryo na si Warren Buffet, “Price is what you pay, value is what you get.” Para sako, gustong sabihon, maski mahal an sarong produkto, basta nakua mo an halaga kaini, dai ka lugi. May nakakan na ako na steak na garo kabangang baka na an presyo sa sobrang kamahalan (Dai man ako naghadit, ta bako man ako si nagbayad. Bigtime si nanlibre sako). Sasabihon ko na ibang klase man nanggad. Dai mo na kaipuhan mag-nguya sa lumoy kan karne. Asin saka paminta sana, solb na. Nakua mo si pinakamasiram. Maski mahal, dai ka lugi.

Ngunyan na panahon, duwang dekada na garo na mayo nang nagbebenta nin encyclopedia. Ano pa man? Sa satong kompyuter, gabos na kaaraman sa kinaban, pwede mo nang makua. Sayang lang kan papel. Sayang lang kan espasyo sa estante. Siring man sa mga nagbebenta nin Tupperware. Sa sarong pidaso nin Tupperware, pwedeng makabakal nin lima na babaratuhon. Dai nang nagsa-sideline na empleyado. Inda ko sana kung igwa pang nagbebenta nin Avon. 

An hapot, ano na an gigibuhon kan mga paratinda, o ahente, na nawaran kan saindang empleyo? Dai man mauubusan nin mga tawong naghahanap nin trabaho. Dakol man nag-oopresir nin mapagkwakwartahan. Sa mga poste saka lanob sa Centro, yaon baga an mga nag-iimbitar—“Gusto mong kumita ng 20,000-40,000/month? Text 09123456789” Dai ko aram kun pirang mga desperado and nagtyatyaga na magtext man, ta baga igwa man nanggad oportunidad.

“Investment.” Ay, marhay na pagurulayan yan! Doblado an kwarta mo sa laog nin tulong bulan! Tulong bulan? Halawigon na yan! Si pinsan ko, duwang bulan sana, si 15,000 nya, treynta mil na si ibinalik! Basta an kaipuhan lang, mag-imbitar ka nin apat pang tawo na ma-invest man. Si Engineer, nagbali na. Si Pastor baga, sabi para sa Dyos, tax-free pa. FrancSwiss, Legacy Group, Aman Futures, EmGoldex. 5 billion, 20 billion, 15 billion, 4 billion. Susmaryosep! Nag-iirinutan an mga tawo na magtao kan saindang kwarta sa mga nagpapadalagan kaining mga iskam na ini. Gabos kumbinsido na nakua na ninda an sikreto kan pagpadakula kan saindang kwarta.

An makangalas para sako, bakong gabos na tawo na naloloko kan mga iskam na ini, ignoranteng mga taga-bukid. Sa totoo sana, kadikit lang ang mga taga-bukid na nadadali, ta mayo man sindang kwartang itatao. An kadaklan kan mga nabibiktima, mga tawong nadangog na si amigo o pinsan o kaopisina ninda, nagkusog-buót, asin nakapatubo nin kwarta. Nag-utang nin beynte mil, asin sa laog nin duwang bulan, natawan nin kwarenta mil. Kun siring, sinda man, makikisawsaw na.

Makahirak an mga istorya kan mga OFW na nasilaw sa mga istorya nin iba. Iyo ini si may nakatagama na pang-tuition kuta ni Nonoy, o ni Nene. O kaya si pangpuon sa pagpatugdok nin harong. Ano ta maparatios na maglapigot sa mainit na disyerto, o madanyaran sa tahaw kan dagat? Iyo na ini si hinahalat na oportunidad, bakong iyo? Sabi baga daa, mag-invest.

An paglaóm, pag nasalakan nin kapasluan, nakakabuta, nakakabungog, nakakapatal.

Digdi sa Estados Unidos, dai ko na mabilang an mga istorya nin mga TNT na Pinoy na nagpaloko sa sinabing abogado daa. “Magbayad ka nin $2,000, aayuson ta an papeles mo, para magin legal ka digdi. Sigurado.” Abang hamis sanang tataramon. Siisay an dai madadara? Aban-aban, “Dagdagan mo pang $1,500, ta sabi kan Immigration, kumplikado daa an kaso mo, pero maaayos ta.” Iyo man nanggad, kumplikado si pagpasiring sa U.S., kaya sige na. “$1,000 pa.” Iyo naman sana, tano ta dai. Sagkod sa nakatao na nin $8,000 o kaya $9,000. Mayo pa man nanggad nangyayari, haros duwang taon na nakalipas. Saka pa sana malaog si pag-reyalisar na na-iskam na sya.

Daing manloloko, kung mayong nagpapaloko. Iyan, sarong simpleng katutuuhan. Aram ta na yan, sadit pa kita. Pero dipisil ang buhay, asin gabos kita naglaláom na lugon man magin maray-rahay an satong estado. Maski dai magyaman, basta idtong maturog ka na dai mo iniisip kung sain makitkit nin pamahawan pagmata mo. Bako man bagang malain na ambisyon. Pero dipisil na akuon na talagang may pagtios sa buhay. Urog na dipisil akuon na an swerte, nadadara sa paghigot, asin minsan, kung siisay pa si naghihigot, iyo pa an tinatamaan nin malas. Mayo yan kadunungan na yan duman sa mga encyclopedia na binakal na Mama. Nanudan ko na sana iyan sa paggurang ko. Iyan dunong na yan, sakuya yan. Dai na maiiskam sako.

.