Dakol na mga bagay an naapresyar ko na saná kan nagkaedad na ako. Pag aki ka pa, dipisil maintindihan kan lumbod na pag-isip na may mga bagay na bakong marhay sa inot na ekspiryensya pero nagrarahay sa kahaluyan nin paggibo. Saro na digdi iyo an pagkakan nin mariguso o, kun aki ka pa, idtong manlainlain na kagugulayan o berdura na tinanom sa mga natad kan mga harong, o kaya pinapabakal sa saod.

Haloy akong napaisip kaini, ta kung tano ta naraya akong marhay na magkakan nin gulay, lalo na kan mariguso, sagkod naisip ka na, kan sadit pa ako, si klase kan mariguso na yaon satuya sa Bikol, iyo si mga saradit na lintian na pait. Ngunyan na mga panahon, ibang klase na an marigusong yaon: mas halaba, mas mataba asin, pag nababad na sa tubig na may asin, halos mayo nang pait. Masasabi man ini sa dakol na gulayon: an antak mas halaba na saka mas malumoy, an talong garo na upo sa kadakulaan. Nagrahay an kalidad, dabing yaon pa man nanggad an siram.

Saro pa sa mga bagay na dai ko naapresyar kan sakong kaakian iyo an Naga City Public Market. Kun sabagay, kan mga dekadang ‘70 sagkod ‘80, mayo man garong muyang magduman sa supermarket. Maati, malaboy, mabatâ, madiklom, makatakot. Pag tig-uran ka na magsaod, dai ka nungka magsulot nin sapatos, o badong puti, ta mapuli ka na garo ka napahuros sa dalnak. Mayong tamang drainage; mayong basurahan sa palibot. Sagkod na nasulo na sana ini kan 1988, na iyo an senyal para mapakarahay an nasabing lugar.

Urog na ngunyan na nagkaedad na ako, naapresyar ko man na, maski malain si supermarket, dakol na mga bagay na yaon duman an dai ko na nahihiling pag minasaod ako sa ngunyan na mga taon. An pinakadakulang pagbabago iyo an mga produktong hali sa dagat na mayo na ngunyan. Kan kapanahunan, sa huring parte kan dekada ‘70, inabot ko pa na may mga sira na sa kadakulan, dai na ngani kinikilo sa bentahan, por atado na lang. Iyo ini an lawlaw o tamban, sadit na sibubog, saka turingan. Girumdom ko na pag kapanahunan kan mga sirang ini, banye-banyera an bagsak kaini sa saod. Halos ipanao na saná an presyo. Singko pesos an atado. Urog na an turingan, ta dai pwedeng hilado, ta madaling malapa. Pag minabakal si Mama, pahingurag an kinukua, ta nag-aaprubitsar sa baratong presyo. Pag-abot sa harong, si kahirakan na Manay Violy lilinigan si mga turingan, sabay uun-unon. Kun binakal nin Lunes si turingan, hanggan Hwebes, iyo pa an panira mi. Masiram man, lalo na pag pig-pritos matapos maun-on. Kun bako nang labas, maaraman mo ta gagatulan ka, o malugad an dila mo.

Inabot ko pa na pirming may binibentang malasugi asin bangkulis sa saod, lalo na sa mga bulan ni Marso, Abril, asin Mayo. Tunay na bangkulis, na kun sa tataramon na Ingles, blue fin tuna, bakong rayado, bakong pundahan, lalo nang bakong yellow fin na iyo na saná an natatadang sira na medyo nagbubutwa paminsan-minsan. An bangkulis iyo an hadi kan mga sira. Masiram asin managom. Pwede sa maski anong luto (huri na kan naaraman na kung presko pa talaga, pwedeng-pwede na dai na ngani lutuon) kusiduhon, asalon, gutaan, eskabetse. Maski maluya an paraluto, ta masiram an sira, dai maririsang patal sa kusina.

Kaiba ako sa mga deliberasyon asin huruntahan kan Western Pacific Fisheries, bilang representante kan opisina mi. Ini kan mga taon 2005 sagkod 2011. Duman ko naaraman kun gurano na kalala an danyos sa mga siraan sa kadagatan ta. Inestimar na hasta 90% kan bangkulis sa Pacific Ocean ubos na, asin aibilang na an bangkulis na endangered species. Nadanyaran naman pati an mga yellow fin sa kadagatan kan Pilipinas. Sa totoo saná, an bantugan na mga bangkulis sa General Santos City, kadaklan bako nang hali sa dagat ta. An mga parasira ta, minaabot nang Sulawesi o kaya Papua New Guinea sa paglamag.

Iyo man an masasabi sa iba pang sira, na naabuso sa darakupan. Sa hirak nin Dyos, nagimaawan na man an kadaklan sato sa  pag-isip na pwedeng wan-to-sawa an pagsira sa dagat. Binawal ta na an paggamit nin dinamita. Binawal ta na an paghilo. Binawal ta na an pagdakop kun oras nin pagpaugbon. Haloy na panahon an nakalipas na nagdarakupan na mayong pakiaram sa masunod na mga taon. Sagkod ngunyan, namamatian ta pa an epekto kan mga kagigibuhan na idto. Lugod man magdanay pa an pagtao nin proteksyon sa satuyang dagat, ta kung ano an ataman ta sa katubigan ka, kita man saná an makakamati kan maray o malain na epekto kan mga aksyon na ini. Kun dai ta mabakli an mga kagigibuhan na ini, dai ta matatawan nin oportunidad an mga kaakian na maapresyar man an kagayunan asin kasaganaan kan satuyang dagat, asin si nakalipas na panahon, memorya na saná man nanggad.

.