Bilang sarong tawong luwas-laog sa Pilipinas, salak-salak an namamatian ko sa kada paglupad asin pagtugpa kan eroplanong sinasakyan ko. Kun pahali nin Pilipinas, mamundo na may kasabay na paglaom na mabalik pa man giraray; kun pabalik, maugma asin excited na mabalik sa banwang dinakulaan.

Para sa kadaklan na mga Pilipino na nasa luwas, an pagbalik sa Pilipinas inaapod na pagpuli, o homecoming. Digdi sa Estados Unidos, na iyo an iniirukan nin pinakadakol na bilang nin mga Pilipino sa luwas kan Pilipinas (base sa US Census Bureau maabot sa 3.4M an mga Pilipino digdi) pag hinahapot an Pilipino digdi, an pagkakahapot “Nuarin ka mapuli?” o “Kailan ka uuwi?”. Napapaisisp ako kaini, ta minsan, an hinahapot, tulo o apat nang dekada nakaistar sa New Jersey o California, haloy nang may harong o may sadiring condominium, asin dekada naman na US citizen, pero pagpuli pa man nanggad ang apod sa pagbalik sa Pilipinas. Aram  ninda na an pagbalik ninda minsan duwa o tolong semana, o kaya sarong bulan, kun haloy si leave na tinao kan kumpanya, pero dai inaapod na pagbisita an pagpuli ninda. Pagbalik sa US, kun hinapot, masimbag “Nagpuli pa saná ako kan sarong bulan.” o kaya “Kauuwi ko lang.”

Naghali ako sa Naga taon 1995, matapos makagradwar nin kolehiyo. Nagpa-Manila ako ta kaipuhan ko mag-adal giraray. Bago pa man ako makatapos kan panduwa kong kurso, nagpuon na akong magtrabaho. Sa gobyerno ako naglaog, asin naswertehan na nakalaog ako sa presente kong trabaho, na pwedeng masabing iyo an naging pangapudan para sako. Sa nakaaging 25 taon, siguro naka-5 taon man ako nin pag-irok sa Naga. Kan nagdedesisyon kami kan sakong kahirakan na agom, dai kami nagduwa-duwa sa pagdesidir na magpatugdok nin harong sa Naga. Maugmang lugar kaya baga. Saka may masiram na kinalas ki Tiyo Ilyo duman sa may kanto.

Dai ko pigpili an maghali sa Bikol, urog na sa Naga. Napiritan akong maghali ta iyo an kinakaipuhan. Kaiba ako kan milyun-milyon na mga kahimanwa ta na naghahanap nin ikabubuhay kan saindang mga pamilya, na nakahanap nin empleyo sa luwas kan satuyang rona. Sa kahaluyan kan gibo na ini, dai na mabilang an mga nasurat, naisapelikula, ginibuhan kanta asin iba pa. Kadakol istorya nin kadakol na buhay an ginibo na. Kadakol an gigibuhon pa. Idadagdag ko lang ang sakuyang mga nahiling asin nadangog.

Padagos an pagluwas nin mga Pilipino sa satong nasyon. Naghahanap pa man nanggad nin paagi para makatabang sa saindang mga pamilya. Padagos pa man nanggad si mga naghali sa saindang pagkayod, para mapaklase si tugang, o aki, o minsan, pati na si maku-ina o maku-ama o makuapo. Mantang dipisil an buhay sato, dai man garo matatapos tulos ini. Dakulaon nang parte kan satuyang ekonomiya an pigpapadara kan satuyang mga pamilya na nasa luwas. Aram ta na ini, na uminabot na sa puntong minsan pag hinapot mo an kaakian ngunyan kan saindang ambisyon sa buhay, sasabihon saimo gusto nindang mag-adal nin tultol tanganing maka-abroad. Dai ko masabi kun ini maugma o malain, pero iyo ini an katutuuhan sa ngunyan.

Makulog sa buot an maghali sa Pilipinas. Dai mo aram kung ano aabuton mo sa lugar na padudumanan, lalo na kun inot mong paghali ini, o kay inot mong trabaho sa luwas. Iba an tataramon, iba an hitsura kan tawo, iba an pagkakan, iba an kultura, minsan pati an pagbadu-bado, iba pa man nanggad. 

An kadaklan na tinanom (dai ta na ibali an kamoteng kahoy) kaipuhan kun ilalaag sa  bagong lugar, dapat kaiba an ugat. Kun dai, magagadan ini. Iyo man siguro an tawo. Kaya excited an mga Pilipino pag may haling Pilipinas na nag-abot nin pasalubong na Chippy, Chiz Curls, Chocnut, asin pulburon. An tinanom naghahalat nin fertilizer o pataba. 

Dikit lang ang naghali sa Pilipinas na may sadiring isip na, na dai naglalaom na sarong aldaw, makatapos lang nin obligasyon sa buhay, masakay man sinda sa sarong eroplano pasiring sa NAIA, asin maistar na nin haloy, na mapirmi na sinda sa lugar na kinadakulaan. Na pagkatapos kan gabos na pagsakit asin pagtrabaho, sinda man mapuli.

.