An kasaysayan (history) bakong pasil na kurso. Kadakol na akong nadangog hali sa mga estudyante, pati na ngani sa mga paratukdo, na an Araling Panlipunan (AP) “turuuman saná.” O sa kolehiyo, daing pakundangan an mga paratukdo sa paggamit kan mga teksbuk ni Zaide pati ni Agoncillo o sisay pa man na gustong pamurawayon kan DepEd o CHED. Ultimong mga querida ni Rizal dai pinapalampas na ilaog sa hermenyutika. Ako dai man na pakundangan na makondena kan mga iyan bilang mga halimbawa nin kahugakan sa kasaysayan. Bilang sarong estudyante na nag-aadal nin kasaysayan, sarong mapagal na laban an ipasabot sa iba na bakong inclined sa akademya an kumplikadong area na iyo an kasaysayan.

Bago kita magpadagos, buot ko ipasabot kun ano an kahugakan na ini. Sabi ngani kan Heswitang pilosopo na si Roque Ferriols, kita natutukso na maghinugak sa pag-iisip. An kahugakan iyo an pagpundo sa pagkilatis, pagpensar, pagkutkot kun ano pa an natatago—ini man sarong ideya na dai natatawan nin pansin o mga dokumento na minapahiling nin ibang imahen kan nakaagi. An historyador na hugakon iyo an nakukuntento sa simplihon na simbag sa sarong hapot na dai ngani na-define. Pirang beses na kitang nakahiling ki mga tesis na minapalpak nin huli ta daing sentral na problema o hapot na dapat simbagon kan research? Para sa historyador, o maski sisay man na akademiko, an tesis minapuon sa tamang hapot, bako sa tamang simbag. Kun aram an hapot, magigin mabunga an pagsimbag. Imbis na haputon kun ano an nangyari, an makilatis na historyador mahinguwa na mag-apot kun nata o sa anong paagi. An datos asin ebidensya na nakukutkot ta bakong kasaysayan. Sabi na ngani kan pilosopong Pranses na si Paul Ricoeur, an dokumento hali sa artsibo dai mina-substitute sa kasaysayan.

An kasaysayan bakong turuuman, bakong pag-memorize kan nakasurat sa teksbuk, asin bakong dokumento. Sa pinakasimplistikong pagdepinisyon ko, ini sarong proseso nin pagsimbag sa sarong kahaputan o problema. Kaya, bako nang “ano an kontribusyon kan mga pading Bikolano sa pag-develop kan rehiyon” an magayon na hapot sa kasaysayan, kundi “anu-ano an mga kundisyon na nagin basehan kan mga padi tanganing magin posible an saindang interbensyon sa development.” Siring man, an hugakon mahapot kun “ano an nangyari sa Cagsawa ruins?” An mas mabungang hapot iyo na kun “nata ta pinabayaan ini kaidto?” An kasimbagan digdi mangangaipo nin masiríng pagkutkot nin ebidensya, pag-analisa gamit an manlainlain na teorya. An mga datos per se dai minapahiling kan bilog na imahen kan nakaagi—an mga ini, kumbaga, mga fragments saná na kaipuhan na tipunon, i-analisa, pagyamanon sa paagi kan mga metodolohiya asin teorya, asin iba pa na hinihinguwa tang maipahiling sato an sarong approximation kan nakaagi.

Kan 2018, nagsurat ako sa Bicol Mail ki sarong halipot na artikulo manungod sa hagyograpiya ni Jorge Barlin, an inot na obispong Pilipino, na sinurat ni Jose Fernando Obias. Sa sakong artikulo, pinuntirya ko an mga simplistikong argumento ni Obias manungod ki Barlin, bunga na ngani kan saiyang hugak na pag-ulit saná kan mga nasabi na ni Domingo Abella kan 1954. Dai nin pagpapayaman sa diskurso asin nakakulong sa apologetics para sa Simbahan Katolika an gibo ni Obias. Siring man, para sa sarong gurangan na sa akademya, kadakol na mga salâ sa saiyang pag-cite kan mga fuentes na saiyang ginaramit. Naaraman ko, pagkatapos na maipublikar an artikulo ko, na pinag-arapod akong pedantic kan mga datihan nang Bikolista. Sarong indikasyon ini kan saro pang kahugakan sa scholarship (in addition sa parokyalismo)—an pagkasarado sa diskurso kan mga nagkapirang mga gurang na. An scholarship—dapat ining masabutan—sarong conversation na minapadagos saná tanganing mapayaman an kamalayan historiko. Kaipuhan an padagos na pagpensar (reflect) sa mga bagay na ini bako saná nin huli ta gusto tang makaguno nin bagong kaaraman (mahalaga ini), kundi ta kita mga rasyunal na nagyayaon (terminong gamit ni Tria) na kaipuhan maaraman an kahulugan kan mga bagay na minapasato. Sa panahon ngunyan na ginagamit an kasaysayan bilang tool ki mga diktador, dapat mas maging kritikal kita sa inaako tang impormasyon.
Mahalaga an paghinguwang an totoong mga facts an maipublikar, alagad kaipuhan an secondary reflection (sabi na ngani ni Marcel) tanganing masabutan an buót sabihon kan mga impormasyon na an. Susi an repleksyon na ini bako saná sa totoong impormasyon, kundi para masabutan an mga kundisyon na nagpabutwa kan saláng impormasyon, siring man an mga impormasyon na maguguno saná sa paagi kan saindang pagkawara. Susog sa sinabi ni Trouillot sa saiyang Silencing the Past—mismong an facts mga pulitikal na konstruksyon na nakabase sa nagtago kaiyan (sa artsibo). Kaya, sa hiling ko, mahalaga an pag-reflect sa mga facts. An facts asin analisis mga pundamental na elemento sa pagsurat nin kasaysayan—dai dapat ini sinusuway kundi maingat, kritikal, asin pulidong inaadal.

.