Kan 18 Septyembre 1898, isinelebrar sa Naga an solemnidad ni Ntra. Sñra. de Peñafrancia, sarong selebrasyon sa tahaw nin dakulang kapurisawan. Napabareta kaidto na pasiring na sa Naga an mga pwersang rebolusyonaryo kan bagong tugdas na Republica Filipina sa pamamayo ni Vicente Lucban, an general ni Aguinaldo sa rona na ini kan Luzon. Nainot nang nasakop kan mga rebolusyonaryo an Daet asin Tayabas (na kaidto sakop kan Dyosesis kan Nueva Caceres). Mantang dai pa nin karibukan, duminulag pasiring sa Hong Kong an kadakol na mga opisyal asin mga prayleng Kastila (pati na ngani an Obispo sa Caceres na si Arsenio del Campo y Monasterio) sa takot na magadan sa nagdadangadang na gyera magkapirang semana asin aldaw bago an pyesta ni Ina. Dai ginibo an nakagawian nang nobena sa Mahal na Birhen, ata ngani nagtagama na saná nin triduo magpuon Septyembre 16 (kun kasuarin ginibo an Traslacion hali sa Santwaryo pasiring sa Catedral), asin an fluvial procession pabalik sa Santwaryo kan sunod na aldaw, 17. 

An misa sa solemnidad pinamayuhan kan rektor kan Seminario Conciliar na si Padre Juan Santandreu, CM, mantang an nawalat na Vicario General na si Padre Roman Gonzales, OSA, an homilista. Sa saiyang sermon, pinatoninong ni Gonzales an kapurisawan kan mga tawo asin hinulitan sinda na “doblehon an saindang petisyon, asin hagadon sa Urog Kamahal na Birhen an katuninungan.” Sabi ngani nin sarong anonimong parasurat na biyong nalingawan kan mga tawo an “makakatakot na bagyo na nagdadangadang sa samo… Garo bagang inisip nyamo na an insureksyon kan mga Tagalog dai mangangahas na magluwas sa Katagalugan, asin magagadan ini bago pa man makaabot sa Bikol.” Dawa may sarong “Kapitan Dibang” na nagtsismis daa na an mga Kastila gagadanon an gabos na mga indio sa syudad, pinatonong ini ni Fray Gonzales. Nagpadagos an kapyestahan sa Naga—may barayle, pakaon, asin iba pa, antos 7:45 nin banggi. 

Alas-12 nin matanga kan may nagpapaputok ki badil—nagpuon na an rebolusyon. An namamayo kan mga rebolusyonaryo iyo an gwardya sibil na si Elias Angeles. Nagkua nin mga tawuhan si Angeles sa mga nakabilanggo sa presuhan kan Naga. Ginaradan kan mga rebolusyonaryo an mga opisyal na Kastila na nawalat—urog na idtong mga kaayon sa pulisya. Nagdulag an mga Kastila—prayle, madre, mga opisyales kan gobyerno pati an gobernador sibil—pasiring sa Simbahan kan San Francisco kun sain sinda nagkatiripon. An mga madre sa Colegio de Santa Isabel asin an mga padi kan seminario, matuninong na tinugutan kan mga rebolusyonaryo na makapasiring sa San Francisco. Dawa na ngani ini itinugot, maisog man giraray na pinunterya kan mga rebolusyonaryo an San Francisco tanganing pasukuon an mga Kastila. Alagad, sa interbensyon ni Vicario General Gonzales, dai ini nangyari. Pinatanidan ni Gonzales an mga Kastila sa San Francisco na sumuko na sa mga rebolusyonaryo tanganing dai na magdakol an mga gadan. Alas-5 nin hapon kan 19 Septyembre 1898, pormal na nagsuko an mga Kastila sa Republica Filipina. Sa suhestyon ni Gonzales, nailuklok na bagong gobernador sibil kan Ambos Camarines si Elias Angeles. 

.

Kan Septyembre 1906, nag-abot sa Naga an sarong maestrong Episcopaliano sa pangaran na William B Freer. Protestante, puti, asin Sajon Anglo—dai naitago ni Freer an saiyang paghanga asin pag-umaw sa pyesta ni Ina. Nakahiling na daa sya nin manlain-lain na pyesta sa ibang parte kan Pilipinas, alagad an Peñafrancia “eclipses all others of Southern Luzon.” Sabi ni Freer, bako saná daang obligasyon an pagtaong honra ki Ina, kundi binebendisyunan nya an deboto nin kapangyarihan na magbulong. Dakulang kasibutan asin kaugmahan an naabtan ni Freer sa Naga kan bisperas kan pyesta ni Ina. Ginatos, o tibaad ngani, rinibo pang tawo an nagdayo sa Naga hali sa Sorsogon asin Albay. Dukha asin mayaman nagtitipon. Makulor an Naga: an mga kaharungan napapano nin mga pahiyas asin mga dekorasyon. May mga palma asin dahon nin batag na nakasamno sa mga lanob, may mga makulor na mga arko sa aagihan kan Virgen. An mga bogadores (sic, voyadores) nagabalagaw-bagaw, nakabado nin magayon asin nagbabayaw nin mga kawayan na may mga kampanilya sa puro (na iyo an pansagwan ninda tawtaod na hapon). Sabi ngani ni Freer “Excitement fills the air.”

Aga ginibo an Misa Cantada. Alas-5 nin hapon, “the banks of the river are lined with masses of humanity standing and sitting.” Dose-dosenang mga baruto an magkasurunudan, kumbaga, sa dakulong baruto na nalulunadan ni Ina. Sa bagting kan mga kampana kan katedral, sa panginutan kan prusisyon kan mga padi asin akolito, mga kolehiyala asin mga seminarista, si Ina isinakay sa barko papuli sa santuaryo, pinapalibutan nin kadakol na padi na nakatukaw sa likod nya. Dai na ngani dinakitaramon ni Freer an saiyang nadangog na kurahaw—Viva! Viva Nuestra Señora de Peña Francia! Viva el Divino Rostro. An mga kalalakihan, sabi ni Freer, dai minamangno an pagkakadumog ta sabi kan mga ini sa saiya, sinda mabubulong dahil man saná sa rarom nin debosyon. Ata na ngani may nagadan dahil sa pagkalunod kan aldaw na idto, alagad sabi kan mga tawo, “nagadan siya dahil na ngani sa kaugmahan.”

Sa pagtapos kan fluvial, inabangan sa pampang kan administrador (obispo na dapat) an imahen ni Ina. An obispo na ini iyo si Jorge Barlin, ikinonsagrar na obispo kan Hunyo 1906, na iniladawan ni Freer bilang “tall and handsome.” Tulong beses duminuko si Barlin, dangan nag-insenso. Sa sarong solemneng prosesyon, ibinalik sa Santwaryo an imahen—an Santwaryo na sa oras na ito panô nin kadakol na kandila. Inawit an Te Deum, asin nagsulo pa nin insenso.

*****

Masakit an maghanap nin bida o kontrabida sa satuyang kasaysayan. Sa parte ko, haloy ko nang inisip na an hapot na ini salâ, asin daing naidudulot na produktibong kasimbagan. An halimbawa na ini kan kasaysayan ni Ina sa panahon kan Rebolusyon sagkod sa panahon kan mga Amerikano minapahiling sato na an kasaysayan bakong binary. An bayaning si Elias Angeles nanggadan nin mga Kastila; an saiyang mga kaiba nang-usig nin mga prayle. Alagad sinuportahan sya kan prayleng si Roman Gonzales na magin bagong gobernador kan Camarines. An Protestanteng si Freer hanga sa pagpintakasi ki Ina—ini, dawa na ngani ikinakauyam ninda an anumang “pagsamba” sa mga rebulto. Labi ka-yaman an kasaysayan para gibuhon black and white. Labi ka-makahulugan si Ina para sa mga rebolusyonaryo asin sa mga Protestante para angkinon saná kan mga Bikolano o kan mga Katoliko. An kasaysayan, pati si Ina, nag-iimbitar nin pagbukas—sarong pagláom para sa maabot na panahon. 

Mga Susugán

Anonymous Manuscript, Relacion de los Sucesos de Nueva Cáceres en la actual Insurección, Fm 360, Microfilm, Rizal Library, Ateneo de Manila University.

Freer, William B. The Philippine experiences of an American teacher: A narrative of work and travel in the Philippine Islands (New York: Charles Scribner’s Sons, 1910).

Gómez, Fray Marcos OFM. A friar’s Account of the Philippine Revolution, trans. Apolinar Pastrana Riol, OFM. (Quezon City: Franciscan Friary of St Gregory the Great, 1980).

.