Aram ta daw kun tama kita sa timbang kumpara sa langkaw ta? Aram man daw nyato an sukol kan satuyang habayan asin piad? Kun dai, magkua nin timbangan asin tape measure, tanganing maaraman ta kun kita mataba o maniwang. Nagsobra man o nagkulang, tadaw?

“Kun sinunod ko an itinukdo sako kan sakong magurang asin titser, sa tamang mga gawi manungod sa salud asin sa tamang pagkakan, dai kuta ako kabali sa mga pigbabawalan na magluwas nin harong ngunyan na pandemya.” Iyan an mga tataramon na sinasambit kan kadaklan na igwa nin mga hilang arog kan diabetes, altapresyon, hilang sa bato, rayuma, asin ibang kamatian na huli sa mga maraot na gawi sa salud. Kaidto, limang kilometro, piglalakaw sana, ngunian maski pirang metro sana, pigsasakay pa! Dakol pa an nagsisigarilyo asin nag-iinom nin arak. Nagdakol na an nawawaran nin paglaom kaya nagtatapos kan sadiring buhay.

Sa panahon na ini, mawot ko na makapaghurup-hurop kita kan satong buhay, kan satong mga gawi na bakong marhay, urog na sa satong hawak—na sinasabing templo kan Banal na Espiritu. Mangadyi kita na tawan pa kita nin panahon na magbago, na  magsalingoy sa dapat pangarugan na mga gawi kan satong mga magurang asin mga ninuno.

Kadto, an satong mga kakanon, mga gulay asin prutas hali sa bukid o sa sadiring tanom sa lagwerta. Ngunian, haros gabos binabakal sa merkado o sa tindahan. Maugmang mahiling na dahil sa pandemya, dakol na an pamilya na nagtatanom nin mga gulay gamit an natural na pataba asin pamuksa nin peste. An mga pamilya na igwang aking kulang sa timbang, nagpuon na magtanom maski sa mga recycled na tanuman. Pati an mga lokal na gobyerno nagtatao na sa mga nagtitios na pamilya nin mga gulay na hali sa mga paraoma, bako sanáng mga de-lata asin pansit.

Kadto, may mga hilang na sinasabing pang-mayaman saná, pero ngunyan, tios man o mayaman pararehas may hilang sa puso, bato, altapresyon, rayuma, pati kanser. Sa mga syudadano ngunyan, mismong mga myembro kan pamilya an naglilikay sa mga kakanon na halangkaw sa asin, asukar, asin taba. Sa mga may diabetes dahil sa 3K o kahugakan, kapasluan, asin katabaan, nagtatao na sinda nin panahon na mag-ehersisyo asin nag-aaram manungod sa tamang pagkakan.

Dahil sa pandemya, nagkakaigwa na nin oras na mag-urulay-ulay an mga myembro nin pamilya. Sa pagtao nin panahon sa lambang saro, pati personal na kamatian nailuluwas—takot, kawaran nin paglaom, asin tiwala sa sadiri asin sa Dyos. Rumdumon ta na an negatibong atitud nakakaapekto sa salud.

Pirming pigbabasol an impluwensya kan ibang nasyon asin kan media kun tano nag-iba an gawi-gawi kan mga Pilipino manungod sa salud asin pagkakan. Pero, sa paglakop kan mga importanteng impormasyon asin mga liksyon sa eskwelahan, nagiyahan kita kun ano an dapat gibuhon asin kakanón para sa marhay na salud asin nutrisyon. Napag-araman sa survey na an mga Pilipino nagkakakan nin masustansyang pagkakan kun nuarin may hilang na. Pag mayong mati, an basehan nin pagbakal asin pagpili nin kakanon sa mga restoran iyo an namit, presyo, asin kalinigan. An sustansya nin kakanon, pan-apat saná. An kulang sato iyo an disiplina sa sadiri. Aram an tama pero dai ginigibo.

May sarong nars na taga-Masbate na nag-istorya sako: igwa sya nin halos gabos na “lifestyle-related” na mga hilang. Nagbabasol sya ta nagbago sya kan saiyang simpleng kakanon kadto na bako pa syang nars—kusidong sira na may talbos nin kamote o kangkong, sinapnang bagas asin linabunan na lamang-ugat para sa saiyang meryenda. Dahil sa impluwensya kan mga kaklase asin nin buhay sa syudad kun sain sya nagklase, nakanuod syang magkakan nin mga kakanon sa fastfoods asin mga restoran. Ngunyan na may mga hilang na sya, nagbalik sya sa dati nyang kinakakan sa probinsya. Sabi nya, tama palan an tukdo ni Nanay, kakanon na hababa sa taba, asin, asukal asin dakul na gulay asin prutas.

Habang dai pa huri an gabos, magpa-eksamin na kun halangkaw an taba, asukal, asin sodium. Para mabulong tulos asin malikayan an mga hilang asin kumplikasyon, magpasukol: kulang o sobra, aramon!

.

.