Tuyo nang nagsatubuanan an edukasyon sa birtwal na kinaban siring kan sabi ko sa sarong kolum. Yaon na sa kinaban na ini an mga manlain-lain na kasibutan kan tawo sa lado personal, ekonomiya asin pulitikal. Tinawan kong duon an napapalain na katungdan kan edukasyon, apwera kan pagguno nin mga kanuudan, sa pagsusog kan katutuuhan huli ta mas nagin maulyas lugod ini ngunyan. Madali nyakong malagalag sa kinaban na ini huli na lamang sa halimbawang dulot kan mga pabrikadong katutuuhan na kayang maipatubod tulos sa mga  nakakabasa kaini asin dai na minahapot kun totoo mananggad baya an saindang nabasa o nadalan. 

Tutungkusan ko ngunyan an saro pang katuyuhan kan edukasyon kun sain an pagsusog sa katutuuhan nagigin sarong gawi nin pamamanwaan. Ginagamit ko an “pamamanwaan” bilang “citizenship” na ginamit man ni Mintz (1985) bilang dakitaramon kaini sa saiyang diksyunaryo. Urog nang kaipuhan ngunyan na, an birtwal na kinaban magin sarong birtwal na “banwaan.” An buot sabihon magin sarong espasyo nin mga namamanwaan na igwang pagpapahalaga sa katutuuhan asin sa saindang mga kapwa kahimanwa. 

An pagpapakatawo nahahaman sa pamamanwaan. Saro ining pagkasabot na haloy nang namaanan kan mga suanoy na Griyego kaidtong panahon. Polis an apod ninda kan banwaan na iyo man an ugat na tataramon kan pulitika. Harayo sa maating impresyon o kahulugan kaini ngunyan, an pulitika sarong mabansay na gawi nin pamamanwaan, kun sain an mga kapwa igwang pagkasabot nagdidiriskusyon, naghihinirasan nin mga ideya asin nakikisumaro sa pagdesisyon sa buhay kan banwaan. An agora iyo an sentro kan saindang polis. Kun sa satong panahon ngunyan, an agora iyo an literal nyatong saudan na sentro nin komersyo. Alagad para sainda an agora iyo man an lugar kun sain sinda nakakanuud sa lambang saro, naghihinirasan nin mga kadunungan asin kan saindang mga gibong nagbibiklad kabansayan sa mga manlain-lain na lado arog kan literatura, arte, pilosopiya, asin iba pa. Nagigirumduman kong gayo pirmi an agora pag minaagi ako asin nakikihinanyog sa mga gurang na paradebate na minapwesto dyan sa may plaza Rizal.

An pamamanwaan bilang gawi nin makatalingkasan na pagpahayag kan sadiri asin pag-ako kan saiyang kapwa bilang kapantay sa pag-urulay asin paghimo nin mga desisyon na nakakaapekto sa lambang saro tinawan linaw man kan Aleman na pilosopong si Jürgen Habermas. Tanganing mapangataman an katalingkasan kan lambang saro asin makahimo nin mga desisyon na dai pinaagi sa dikta kan pwersa o poder, kinakaipuhan daa susog ki Habermas an mga minasunod na panundon:

Inot, kaipuhan na an lambang saro na igwang kakayahan na magtaram asin magdesisyon matawan dalan na makisumaro sa pag-urulay. Ikaduwa, dapat tugutan an lambang saro na maghapot dapit sa ano man na sinabi kan iba; na tugutan dapat an lambang saro na magpahayag man kan saiyang sinasabuot; na dapat tugutan an lambang saro na maibiklad an saiyang mga gawi, mga kahagadan asin mga pangangaipuhan. Asin an ikatulo, iyo na mayo dapat maski sarong tagapahayag an pangaladan, sa pasaluib man o hayagan na pagpwersa, kan saiyang paghiro susog sa mga karapatan na tinukoy sa duwang nasambit na panundon.

Sa ngunyan na panahon madaling sabihon na garo natawan nin daing sagkod na katalingkasan an miski si isay man na magdakit sa birtwal na kinaban na makapagpahayag nin miski anong bagay. Alagad tibaad kaipuhan man nyatong mamaanan na ining katalingkasan na inaapag kan teknolohiya nagigin paon naman ngunyan nganing bawian kita nin awtonomiyang makapaghurop-hurop nguna asin makapagsiyasat bago kita mag-abot sa sarong masabot na desisyon arog na lamang kan pag-ako nyato asin pagsuporta nin sarong produkto, pulitiko, o kamawutan sa lokal man na sakop o pankinaban na abot. Yaon an hapot kun sisay an igwang kontrol ngunyan kan teknolohiya. Kun sisay an mga “dyos” na nakakahiling asin nakakaaram kan mga sinasabi asin ginigibo nyatong pinapasirip ta sa birtwal na kinaban. Kun anong mga pwersa an pwedeng yaon sa likod kan mga nagbibiklad kan saindang sadiri dara an “hashtag” na “pagpapakatotoo”? 

Garo kaipuhan nyato ngunyan maagimadmadan na sa bwirtwal na kinaban, huli sa kakayanan kan teknolohiya na manipularon an satong mga pagmati apwera kan mga hilom na intensyon kan mga dyosdyosan na nagkokontrol kaini gamit an poder, kwarta asin impluwensya, an “pagpapakatotoo” sarong bagay na kaipuhan pagdudahan na mismo. Urog nang mas nagin maulyas an katutuuhan na kaipuhan nyatong susogon. Kaipuhan ta nang mas paghuropan pang gayo an kahulugan asin abot kan “maninigo,” kan hustisya, ngunyan na an bilog na kinaban na mismo an abot kan satong pananaw.

Dati nang masakit an paghanap nin katutuhan, urog na an mabuhay susog sa katutuuhan na nadukhayan kaya dai man bago an agyat na ini sa pagpapakatawo.  Ngunyan, nagin maulyas man an katutuuhan sa birtwal na kinaban, mas pinahiwas man kaini an pakikisumarong pwedeng mapangyari nyato na nalimitaran dati kan distansya kan satong mga iniirokan na lugar o mga muhon na nagsusuhay kan mga manlain-lain na nasyon.  

Buhay an posibilidad na ini asin kaya tang pag-igutan na mapangyari. An modelo o ladawan kaining gawi nin pakikisumaro iyo an ideya kan Unibersidad. Sa saiyang saysay na “The Idea of the University—Learning Processes” sinusog ni Habermas an mga pagkasabot kan saiyang mga kapwa pilosopong Aleman manungod sa Unibersidad asin tinukoy ini bilang “mabansay na ladawan nin pagkabuhay” (ideal form of life). Sa termino kan mga Aleman, an edukasyon o Bildung sarong proseso nin pagkanuud sa bilog na aspeto kan buhay kan tawo kun sain pinapatalubo an mga potensyal nin kabansayan, katalingkasan asin pagkasabot kan tawo. An idinugang o tinawan duon giraray ni Habermas iyo an dalan na ginigibo tanganing magin aktwal an mga ini. Iyo ini an komunikasyon ni ginigibo kan lambang kaayon sa komunidad nin mga tagapagsiyasat kun sain an katuyuhan iyo mismo an ikauuswag kan mga manlain-lain na kanuudan. 

Sabi ni Habermas mahihiling mismo an gira kan Unibersidad sa mga siyentipikong pagsisiyasat na ginigibo ngunyan sa luwas kan eskwelahan arog kan mga journal kun sain maaaprubitsaran kan lambang parasiyasat an mga bunga kan mga pag-adal ninda. Alagad an urog pang mawot ipahayag ni Habermas iyo na an Unibersidad kaipuhan magdanay bilang sarong komunidad na igwang awtonomiya sa pagsiyasat asin pagsusog sa katutuuhan, talingkas sa darang tentasyon kan kwarta asin dikta kan poder sa pulitika. Bilang Unibersidad, iyo ini an nag-aandam sa sarong indibidwal sa saiyang pamamanwaan kun sain an pag-uswag kan komunidad asin bilog na banwaan an katuyuhan kan saiyang pagkanuud. 

Aram man gayud ni Habermas na dai man talaga bilog na matatangkas an kwarta asin an impluwensya sa pagpadalagan kan eskwelahan kaya susog sa saiya, dapat dai magpasakop an Unibersidad sa sistema kan kwarta asin impluwensya. Sa Bikol asin iba pang mga rehiyon kan Pilipinas, mga pulitiko mismo kun bakong mga kapitalista an kagsadiri kan mga eskwelahan asin Unibersidad. Minsan man, an mga pampublikong Unibersidad minadulok sa mga haraning pulitiko nganing makaguno nin budget na ngapit iyo an magigin paon kan utang na buot na sisingilon kan pulitiko. Ripasuhon na sana an katuyuhan mismo kan Unibersidad para sa mga paraadal tanganing mahiling kun nasakop na mananggad baya ini kan Sistema. Kun pansadiri sanang kauswagan o kaumawan an mga pinapangatamanan kan mga paraadal sa institusyon, buot sabihon kapital asin poder an mga buot nindang maguno. Pag-andaman ta na kun siring an saindang paghadihadian pag-abot kan panahon ta sa birtwal na kinaban mas naghiwas pa an abot kan saindang pwedeng sakupon. 

Alagad sa balyong lado, an birtwal na kinaban pwede man na magin mahiwas na espasyo nin mga namamanwaan na igwang pagpapahalaga sa katutuuhan, paghinanyog asin pagmakulog sa kapwa, pagkasabot, asin paninidugan para sa karahayan kan kagabsan. An ideya kan Unibersidad an ladawan kaini asin pwedeng gibuhon na mismo sa satuyang mga Unibersidad tanganing dai man ini magin mga pabrika na sana nin diploma para magkatrabaho o kasangkapan kan mga pulitiko.

.