Para sa urog pang pagpararom kan satong pagkasabot sa etika kan “rahay,” paghuruphurupan nyato an hapot kun ano man nanggad baya an gibong marhay? An sarong simbag na pwede nyatong itao kaini iyo an sinasabi tang “maninigò.” An marhay na gibo iyo idtong maninigòng gibuhon. Mahalagang susugon an ugat na tataramon kaini tanganing ikabiklad an tubong pagkasabot na gikan sa karanasan nyato sa ngunyan na panahon asin kan mga nagkairinot pang naggamit kan tataramon. 

Parehong madudukhayan sa mga daan na diksyunaryong Bisaya ni Matheo Sanchez (1711) asin Alonso de Mentrida (1841) an ugat na tataramon na “igò.” Nagkakauyon sinda sa kahulugan kaini bilang “an tamang bagay o gibo.” Kun imbwelto an iba, an “igò” iyo idtong patas (fair). Pwede man ining ipanladawan sa maninigòng aldaw o panahon, “tiempo o dia oportuno.”  Alagad sa Vocabulario de la lengua Bicol ni Morcos de Lisboa (1865), apwera kan “tama,” “lo con que se acierta,” an “igò” iyo idtong nauuyon sa rason, hustisya, o sa kun ano an maninigò, “cosa conforme a razon, y justicia, o que viene al justo.” Arog sa mga Bisaya, yaon man an kahulugan kan pagigin patas asin marahay, “tener por justo, y bueno algo,” kun imbwelto an kapwa tawo.  

Nagdadanay an mga kahulugan na ini sa presenteng panahon sa Bisaya asin Bikolnon na mga tataramon. Sa diksyunaryo ni Malcolm Mintz an dakitaramon kaini sa Ingles “fitting, proper (clothes, situations), to fit (as a peg in a hole),” mga kahulugan na yaon man asin kaibanan kan “suitable, just, adapted, right” sa diksyunaryong Visayan-English ni John Kauffman (1934).

Sa diksyunaryong Cebuano-Visayan ni John Wolff (1972), yaon an kahulugan kan enough asin sufficient sa Ingles. Kun pantukoy sa bagay na inaaprubitsaran kan mga tawo, an igò iyo idtong bastante sa gabos, gabos nakikinabang, o tupod an gabos sa madaling sabi. Sa Rinconada parehong ginagamit an terminong “igò” asin “usto” (inampon gayud ini gikan sa Espanyol na justo) siring kan pagkakan sa okasyon na usto o igò para sa gabos. 

Sa literal na gamit kan tataramon ngunyan kadalasan man na ilinaladawan kan “igò” an relasyon kan sarong bagay na tama sanang ikalaog sa espasyo kan sarong kaganan. Sinasabing dai igò kun mas dakula an bagay kisa sa espasyong lalaogan, mantang sinasabing kawang o haluag kun mas dakula o mas mahiwas an espasyo kisa sa bagay na ilalaog. Panò man an apod kun an bagay na yaon sa laog okupado gabos na espasyo kan kaganan, abot an mga magkasalipan na kasagkuran sa wala asin tuo, itaas asin ibaba, asin bilog na kapalibutan siring kan panong baso nin tubig. 

Kun sa mga parte kan sarong makina na kaipuhan pagtarakodon tanganing magin marhay an dalagan, an bilog na kahulugan kan igò iyo an kaipuhan. Dai pwedeng haluag an turnilyo halimbawa, ta iyo ini an pupunan kan pagkaralaskalas dangan kan pagkaraot kan makina. Siring kan sinabi na ni Wilmer Joseph Tria (2009) an marhay iyo idtong nagagamit asin minagana (functional). Nakaangkla sa konsepto kan “maninigò” an saiyang mga halimbawa puon sa mekanikal sagkod sa etikal na lado arog kan marhay na relo asin awto, pagigin marahay na katrabaho, marhay na ugali, asin marhay na tawo.  

Kun gagamiton an “igò” sa lado nin etika kun sain an kalidad kan gibo asin buhay kan tawo an ilaladawan, pwedeng isipon nyato an relasyon kan sarong indibidwal sa saiyang sadiri, saiyang kapwa (ibang indibidwal asin banwaan), asin sa kapalibutan tanganing masabutan nyato an kahulugan kan pagigin “maninigò.” 

Kun ilaladawan an bilog na pagkabuhay kan tawo, an “maninigò” pwedeng saboton sa konteksto kan kapanoan kan saiyang buhay sa kinaban, o kun sa mga tataramon ni Albert Alejo (1990), an saiyang “inagihan sa pabahon” (asin bako sanang inagihan kan panahon) na nagpapamidbid kan saiyang buot sa pagsabuhay kan saiyang mga paninindugan sa kinaban.  An konteksto kaini ni Alejo iyo an saiyang konsepto kan “abot-kaya” kan tawo bilang loob. Sa satuyang tataramon an literal na kahulugan kan “laog” bakong hayag mismo sa termino nyatong buot (na kapantay kan loob sa Tagalog). Alagad susog ki Tria, an satuyang buot iyo man giraray an pinakapanlaog na santwaryo kan satuyang pagkatawo. An tataramon, hiro, gibo, asin gawi an mga nagigin kabikladan kan buot kan tawo sa kinaban. 

Sa etika, pasan kan tawo an responsibilidad kan saiyang mga gibo huli ta nagburabod ini sa saiyang pagbuot. An kongkretong bunga, resulta, o konsekwensya kan saiyang desisyon asin an paninindugan nahihiling sana sa pag-agi kan panahon gurano man kadali o kahaloy. Kun an kinaban an materyal na espasyong kinamumugtakan kan tawo, an panahon man an nagtataong dalan sa pagpahiwas, pagpararom, asin pagpano kan kahulugan kan saiyang buhay sa kinaban na ini. Masasabing marhay an tawo kun sa pag-agi kan panahon nagin maninigò an hiro asin gawi kan tawo sa atubang kan saiyang kapwa, sa banwaan, asin sa saiyang kapalibutan. An mga ini an iyo an ipapaliwanag ko pa sa igò sa mga masunod na kabtang.

(Susundan)