Friday, March 29, 2024, 2:17am

Matuud o butig?

Published on Sunday, August 09, 2020, 11:43am

Ku ginigibo ko su research ko manüngöd sa Bikolnon na konsepto sa edukasyon, sa karayan buot ka Ateneo de Naga University Research Council, sinarigan kong mga teksto su daan na diskyunaryo ni Marcos de Lisboa (1865) ag su Bikol Dictionary ni Malcolm Mintz (1971). Napagtaküd-taköd ko a mga konsepto ka pagtuod, (practice) pagkanuod (learning), ag pakikipagkatuod (friendship/fellowship) na sa pagkasabot ko mga elementong pirming imbwelto sa proseso ka edukasyon ka tawo.

A tulong terminong an ngamin galin sa ugat na ngabilön na “tuod” susog sa gamit kan kadtong panahon sagköd nguwan. Kindi nin huli ta a gamit kong mga materyal amo yan na ki Lisboa ag MIntz, saka mga gamit kan nguwan na mga panahon sadi Naga ag pag-abayan na mga banwaan, a pagka-“Bikolnon” kan büöt sabiyön base sa Bikol Sentral na ngabilön.

Namati ko na kadto ku maipublikar su unang papel ko kadi sa UST, na agko kulang sadto sinurat ko. Agko kaya üsad na kahulugan na isi ta ngamin sa Rinconada alagad di ko pa isi kin pauno ikataköd san tulong konsepto, ta iba man kaya ag di ko man naanapan ki Lisboa ag Mintz. 

Isi ta ngamin siton Rinconada na a “matuod” amu kabaliktaran ka “butig.” Tapos a “tuod” sa Bikol Sentral sinasayod tang “tüöd”. Kin ngata ta üda a kahulugan na an sa diksyunaryo ni Lisboa (1865), sinabi na ni Djai Rugeria san pinakauri nyang kolumn a posibleng daylan kin ngata. Büköng parte a Rinconada sa Bicol ku panahon ni Lisboa. Kaya baad a tinukoy nyang Vocabulario de la Lengua Bicol amo sana man su mga ngabilön san munisipalidad na nakaplibot sa Bay ka San Miguel saka mga inaagyan ka salog Bicol kadto. Kaya uman uda mga Rinconadawön na ngabilön sadto diksyunaryo nya. 

Maski ngani a kontemporanyong diksyunaryo ni Mintz, na tinituluwan nyang Bikol Dictionary dapat basawon nguna pirmi a “Introduction” ta nilinaw nyang a pakagamit niya ka “Bikol” kapantay saná ka Bikol standard na gamit sa Naga.

Sari ta palan sususudon a ngabilön tang mga Rinconadawön? A pagsimbag kadi nakakabaing sa pagsusod san mga irinsya. Sa pamilya namö, üban na kaming nagüünang su mga apuon namö galin sa Kabisayaan lalo na ku maisiyan namöng kadaköl kuno ka Loquias sa Bohol. Sari man raw matuturakan a mga irinsyang ngabilön ka Rinconada?

A nadiskobre ko ta sa mga daan na diksyunaryong Bisaya, sadto su kaulugan ka “matuud” na isi ka mga taga Rinconada. Sa Vocabulario de la Lengua Bisaya ni Matheo Sanchez na ipinublikar ku 1711, a “matuud” kuno sa Espanyol “verdad” o kin sa English nguwan “true”. Sa Diccionario de la lengua Bisaya Hiligueina y Haraya de la Isla de Panay ni Alfonso de Mentrida ku 1841 a “verdad”, medyo iba saná sa gatikot a pagsayod, “matoor” man. Pero a “butig” sabi niya “mentira” na kun sa Ingles “lie”. 

Sa Visayan-English Dictionary (Kapulungan BInisaya-Iningilis) na libreng makukuko saná san Internet a “matuod” kuno “true, correct, right, truthful, reliable, veracious, sincere, candid, frank, open, honest, straight-forward, undissembling, unfeigned.” Mantang a “butig” a büöt sabiyön “lie, falsehood, untruth, deception, invention, fabrication, perversion of the truth, prevarication, fib; to lie, tell lies, misstate, misrepresent, belie, pervert, distort, prevaricate, palter, shuffle, fence, mince the truth, invent, fabricate, trump up, concoct.”

Pagklase ko sa UST di pa naüüban, inunga ko su amigo saka kaklase ko sa pagkadoktorado sa pilosopiya na taga-Dabaw ag nagtututturo sa Ateneo de Davao, kin pwede raw nganaköng itaköd sa terminong “matuud” (as true) a konsepto ka “pundasyon”? Sabi nya, ana arani kuno sa konotasyon ka “foundation or being grounded, or direction” sa Cebuanong ngabilön amu yan na “tuuron” na susog saiya “to search for an exact location”, saka “katuud” na sabi niya “possessing the knowledge of a certain direction.”

Kin matuud adi, büköng pariyas adi ka ginigibo ta pagtinütüöd ta kin sari nabübütang ana uusad a bagay o kin tinütüöd ta ana üsad na lugar na iiyanan? Kin a kamaturan üsad man na bagay o lugar na inaanap, büöt sabiyön naaanapan man an, natütüöd kin baga. Kin sa kadlagan, natütüöd mo su aagyan palüög saka paluwas. Kindi pagbinutigan ika, malalagalag ika. Dawa pa ngani ika binutigan, pag natüöd mo su aagyan, madidiskobre mo man sanáng nabutigan palan ika. Pag isi mo na a kamaturan, dawa uno pang kabutigan a sabiyön kanimo, matütüöd mo kin sari a bagay o lugar na an. Ngata? Ta katüöd mo na.

.

Victor John Loquias
Si Victor John Loquias sarong Propesor sa pilosopiya, paraadal sa lado nin mga katutubong kaisipan, pilosopiya nin edukasyon asin critical theory.

0 Comments

Submit a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.

Importanteng Paisi: An Magbikol Kita minatao nin galang asin nagmimidbid sa katalingkasan kan lambang kag-ambag na parasurat na makapaglahayag kan saiyang personal na ideya, opinyon, o panànaw, sa pagtubod na ini nakasusog saka nakagamot sa pag-adal, pagsaliksik, asin hararom na paghurup-hurop. An indibidwal na mga artikulo dai nagsasalming sa pangkagabsan na paninindugan kan Magbikol Kita.

Kag-ambag na mga Parasurat

Kenneth Isaiah Ibasco Abante

Khryss Arañas

Mae Diane Azores

Nephtaly Botor

Niles Jordan Breis

Luis Cabalquinto

Jethro Calacday

Greg S. Castilla

France Clavecillas

Christian Dy

Maria Leny Felix

Dennis B. Gonzaga

Jaya Jacobo

Jingjin 淨近

Victor John Loquias

Vic Nierva

Pen Prestado

Joseph Reburiano

Adrian V. Remodo

Aika Robredo

Ronald ‘Bong’ Rodriguez

Jenn Romano

Javier Leonardo Vitug Rugeria

Jay Salvosa

Sari Saysay

Jonas Cabiles Soltes

Kerwin Orville Tate

P. Francis Tordilla

Melba T. Vera Cruz

Ernie Verdadero

Magbikol Kita is published by

We create blogs, videos, websites, graphics, and social media content so you can engage customers online and offline. Visit Creative Coconut Ph for ideas and to contact us.

Resibihon an mga artikulo sa email

Magsubscribe sa mailing list kan Magbikol Kita. Resibihon an mga artikulo direkta sa saindong email.

An Magbikol Kita sarong adbokasiyang nagtutulod, nagpapararom, asin nagpapahiwas kan paggamit sa mga tataramon na Bikol sa online na kinaban. Orihinal ining sarong midyum nin paghiras nin kaaraman dapit sa lenggwaheng Bikol para sa mga nagtutukdo asin nag-aadal kan tataramon. An paghimo kan website na ini sarong lakdang nin pagpahiwas kan sakop asin abot kan Magbikol Kita tanganing magin sarong kamalig nin impormasyon para sa mga Bikolnon—asin mga buót makanuod kan tataramon—yaon man sinda sain sa bilog na kinaban. Madya na, Magbikol Kita!

Para sa mga buót maghiras nin mga artikulo, opinyon, suhestyon, asin iba pang buót nindong ipaabot samuya, mag-email sa [email protected] o imessage kami sa contact form sa ibaba.

An ortograpiya asin istilo sa lenggwahe na ginagamit kan Magbikol Kita nakasusog sa ginagamit kan Mother Tongue-Based Multilingual Education (MTB-MLE) kan Departamento kan Edukasyon. Ini tanganing an anuman na maipublikar sa idea hub na ini pwedeng magamit kan mga eskwela, urog na sa mga pampublikong eskwelahan.

I-message sana kami para sa mga hapot o anuman na buót nindong ipaabot sa samuya.

1 + 10 =

Magbikol Kita © 2021 Reserbado an gabos na karapatan