Ku ginigibo ko su research ko manüngöd sa Bikolnon na konsepto sa edukasyon, sa karayan buot ka Ateneo de Naga University Research Council, sinarigan kong mga teksto su daan na diskyunaryo ni Marcos de Lisboa (1865) ag su Bikol Dictionary ni Malcolm Mintz (1971). Napagtaküd-taköd ko a mga konsepto ka pagtuod, (practice) pagkanuod (learning), ag pakikipagkatuod (friendship/fellowship) na sa pagkasabot ko mga elementong pirming imbwelto sa proseso ka edukasyon ka tawo.
A tulong terminong an ngamin galin sa ugat na ngabilön na “tuod” susog sa gamit kan kadtong panahon sagköd nguwan. Kindi nin huli ta a gamit kong mga materyal amo yan na ki Lisboa ag MIntz, saka mga gamit kan nguwan na mga panahon sadi Naga ag pag-abayan na mga banwaan, a pagka-“Bikolnon” kan büöt sabiyön base sa Bikol Sentral na ngabilön.
Namati ko na kadto ku maipublikar su unang papel ko kadi sa UST, na agko kulang sadto sinurat ko. Agko kaya üsad na kahulugan na isi ta ngamin sa Rinconada alagad di ko pa isi kin pauno ikataköd san tulong konsepto, ta iba man kaya ag di ko man naanapan ki Lisboa ag Mintz.
Isi ta ngamin siton Rinconada na a “matuod” amu kabaliktaran ka “butig.” Tapos a “tuod” sa Bikol Sentral sinasayod tang “tüöd”. Kin ngata ta üda a kahulugan na an sa diksyunaryo ni Lisboa (1865), sinabi na ni Djai Rugeria san pinakauri nyang kolumn a posibleng daylan kin ngata. Büköng parte a Rinconada sa Bicol ku panahon ni Lisboa. Kaya baad a tinukoy nyang Vocabulario de la Lengua Bicol amo sana man su mga ngabilön san munisipalidad na nakaplibot sa Bay ka San Miguel saka mga inaagyan ka salog Bicol kadto. Kaya uman uda mga Rinconadawön na ngabilön sadto diksyunaryo nya.
Maski ngani a kontemporanyong diksyunaryo ni Mintz, na tinituluwan nyang Bikol Dictionary dapat basawon nguna pirmi a “Introduction” ta nilinaw nyang a pakagamit niya ka “Bikol” kapantay saná ka Bikol standard na gamit sa Naga.
Sari ta palan sususudon a ngabilön tang mga Rinconadawön? A pagsimbag kadi nakakabaing sa pagsusod san mga irinsya. Sa pamilya namö, üban na kaming nagüünang su mga apuon namö galin sa Kabisayaan lalo na ku maisiyan namöng kadaköl kuno ka Loquias sa Bohol. Sari man raw matuturakan a mga irinsyang ngabilön ka Rinconada?
A nadiskobre ko ta sa mga daan na diksyunaryong Bisaya, sadto su kaulugan ka “matuud” na isi ka mga taga Rinconada. Sa Vocabulario de la Lengua Bisaya ni Matheo Sanchez na ipinublikar ku 1711, a “matuud” kuno sa Espanyol “verdad” o kin sa English nguwan “true”. Sa Diccionario de la lengua Bisaya Hiligueina y Haraya de la Isla de Panay ni Alfonso de Mentrida ku 1841 a “verdad”, medyo iba saná sa gatikot a pagsayod, “matoor” man. Pero a “butig” sabi niya “mentira” na kun sa Ingles “lie”.
Sa Visayan-English Dictionary (Kapulungan BInisaya-Iningilis) na libreng makukuko saná san Internet a “matuod” kuno “true, correct, right, truthful, reliable, veracious, sincere, candid, frank, open, honest, straight-forward, undissembling, unfeigned.” Mantang a “butig” a büöt sabiyön “lie, falsehood, untruth, deception, invention, fabrication, perversion of the truth, prevarication, fib; to lie, tell lies, misstate, misrepresent, belie, pervert, distort, prevaricate, palter, shuffle, fence, mince the truth, invent, fabricate, trump up, concoct.”
Pagklase ko sa UST di pa naüüban, inunga ko su amigo saka kaklase ko sa pagkadoktorado sa pilosopiya na taga-Dabaw ag nagtututturo sa Ateneo de Davao, kin pwede raw nganaköng itaköd sa terminong “matuud” (as true) a konsepto ka “pundasyon”? Sabi nya, ana arani kuno sa konotasyon ka “foundation or being grounded, or direction” sa Cebuanong ngabilön amu yan na “tuuron” na susog saiya “to search for an exact location”, saka “katuud” na sabi niya “possessing the knowledge of a certain direction.”
Kin matuud adi, büköng pariyas adi ka ginigibo ta pagtinütüöd ta kin sari nabübütang ana uusad a bagay o kin tinütüöd ta ana üsad na lugar na iiyanan? Kin a kamaturan üsad man na bagay o lugar na inaanap, büöt sabiyön naaanapan man an, natütüöd kin baga. Kin sa kadlagan, natütüöd mo su aagyan palüög saka paluwas. Kindi pagbinutigan ika, malalagalag ika. Dawa pa ngani ika binutigan, pag natüöd mo su aagyan, madidiskobre mo man sanáng nabutigan palan ika. Pag isi mo na a kamaturan, dawa uno pang kabutigan a sabiyön kanimo, matütüöd mo kin sari a bagay o lugar na an. Ngata? Ta katüöd mo na.
.
0 Comments