Friday, March 29, 2024, 5:48pm

Pagmidbid sa mga tubong kaisipan

Published on Saturday, July 11, 2020, 1:37am

Sarong mahalagang lakdang an ginibo ni Padre Wilmer Tria na sayudon an konotatibang kahulugan kan “katutubo” huli ta tinawan nya kita nin pambungad na isipon. Ini daa an ano man na bagay na nagtubo asin nagtalubo sa sarong lugar. Malinaw na pananom an nagin basihan kan kahulugan na ini gikan sa ugat na “tubo.” Kun bilang pan-apod sa tawo, madaling akuon kuta ini kun kita man mga pananom. An “katutubo” bakong puro kundi danay na iisipon kun gamit na panukdo sa tawo. Dai kayang iguon sa konotasyon kan dagang kinamumugtakan an kahulugan kan pagigin katutubo. Minalaog kayâ an iba pang dimensyon siring kan kasaysayan, mga kanuudan asin kinatudan, asin mga kaisipan na gabos parte kan pakamidbid sa sadiri kan pagigin katutubo. Totoong yaon pirmi an elemento kan pagsalingoy sa “tinubuan” kun isusog ini sa konotasyon kan ugat na taramon. Alagad huli sa mga naunambitan, mas maninigo nang sabihon na minabalik kita sa “dagang-pinakahulugan”—an makahulugan na kinaban kan tawo. Kayà kun iisipon gabos man nganing tawo katutubo huli ta gabos man kaayon sa makahulugan na kinaban nin tawo. Kun pànong nagkaigwa nin lain, iba, minsan negatibong pakahulugan an pagigin katutubo, susog ki Raymond Williams, huli ini sa pananakop asin dominasyon kan panahon nin kolonyalismo asin imperyalismo kun sain ipinantay an pagigin katutubo sa pagigin hababang klase nin tawo. Ibali na digdi an pagigin “sadit,” “itom” asin “kurong”—anas mga pisikal na itsura na sagkod ngunyan ginagamit pa man giraray na mga pambansag sa iba. An pagsalingoy liwat na ini sa “katutubo” sarong pagmidbid giraray sa mga surok kan kinaban nin tawo na yaon sa lipod. Pagmidbid ini sa mga búhay na kaisipan na yaon sa mga manlainlain na banwaan. 

Susog sa Indigenonus People’s Law of the Philippines, an satong mga kahimanwa na inaapod na mga katutubo iyo idtong mga danay na nag-iirok sa saindang binilog na komunidad sa laog kan saindang nasasakupan asin tinandaanan na teritoryo. Sa lado internasyunal, binibilang kan United Nations Permanent Forum on Indigenous Issues an haros 370 milyon katawo sa laog nin 70 nasyon! Alagad sa obserbasyon ni Benjamin Gregg, sarong paraadal sa linya nin katutubong karapatan pantawo, mayo nin ultimo asin sulamenteng ladawan an pagigin katutubo. Bako daang isyu bayolohikal an pagigin katutubo. Haros pirming katakod kaini an pagigin propyo sa sarong lugar, alagad pwede man na akuon asin ipamidbid an pagigin katutubo sa ibang lugar. Mayong saro sanang patunay an nakakapagpatotoo sa pagigin katutubo. Nagkakaiba-iba mismo an pakahulugan kan pagigin katutubo miski sa sarong rehiyon. Pwedeng akuon sa sadiri an pagigin katutubo asin pwede man ining mawara. Asin dai nakatakod sa sarong pangabsan na kasaysayan an pagigin katutubo.

Bakong kawaran an dai pagkaigwa nin saro sanáng pagkasabot kan “katutubo.” Iyo pa ini mismo an nagtataong dalan tanganing akuon sa manlainlain na gawi kan mga komunidad an pagigin katutubo. Kayà dai na ngunyan masasalaan kun sabihon ta na an “katutubo” sarong panbanwaan asin pulitikal na konsepto. An kamawutan na mamidbidan iyo an nakatakod sa pambanwaan na kahulugan kan pagigin katutubo. Bilang konsepto pulitikal, an pagigin katutubo sarong sangkap sa pagtulod nin mga kamawutan na uyon asin susog sa pangangaipuhan kan mga tawong kaayon sa saindang komunidad. Buot sabihon iyo ini an tubong patugmadan nin mga karapatan pantawo. Kayà an mga tubong kaisipan sa banwaan pwedeng sarigan sa paghaman nin desisyon pulitikal sa sarong nasyon.

Laman kan mga katutubong kaisipan an mga hiras-na-kahulugan mapapadapit sa buhay, mga prinsipyo, kanuudan, kinatudan, pagtubod, asin pagkasabot sa saiyang komunidad, kapalibutan asin bilog na kinaban. Alagad dai buot sabihon na eksklusibo sanang makukua sa sarong lugar an mga kahulugan na inaako bilang katutubo. An tubong kaisipan, kayang maglaog–luwas sain man na lugar. Pwedeng mahira asin mabago urog na pag nag-iibang dila sa dakitaramon. 

An paggamit mismo kan tataramon sa pagsayod asin pagsurat nin mga tubong kaisipan saro nang gawi nin pagpamidbid. Alagad an pagmidbid kan iba iyo an kundisyon tanganing magkaigwang kamanungdanan an paghinguwang ini. Susog ki Axel Honneth na sarong Aleman na pilosopo, an pagmidbid sarong pampublikong gawi na naghahawas sa sarong indibidwal o grupo nin indibidwal sa pagigin “tawong lipod” sa banwaan. Iyo in an gawi kun sain an tawong nahihiling namimidbidan bilang ‘kapwa.”  

Pwedeng magibo sa manlainlain na gawi an pagmidbid sa mga tubong kaisipan. Makapadaghan mabalos sa kun kiisay man na tawo an paghinanyog kaini. Makapagaya-gaya sa buot kun ini kauyunan kan nagkapira. Asin sa totoo lang, an tuyawon ini o miski kuntrahon pa, urog na kun sa masabot na gawi, saro na mismong paagi nin pagpapahalaga sa paghingowa. Asin urog kahalaga sa gabos iyo na kun an tubong kaisipan na sinayod mag-ugbon nin saro pang pagkasabot. Sa balyong lado an dai pagmidbid iyo man an nakakamenos kan sarong gibo, kadalasan minasarumsom pa sa bilog na pagkatawo. An pagmati iyo an nagigin hukom sa mga pangyayaring nakakabawas halaga na dulot kan iba. An kulog buot na basta na sanang namamatian iyo an senyal kaini. Alagad igwa pa nin sarong mas makangirgat, kun sain miski an pagmati kayang patuudon na dai magdanas kulog. Yaon ini sa mandatong nagigin bantog na naman ngunyan na mga panahon—an “tumuninong ka sana.” Sa laog kan pamilya inot ining nadangog kan aking nakanuod nang magtaram. Sa lado kan mga karapatan pantawo, an ley kuta an dapat magtaong nagkanigong boses para sa mas kadaklan na nangangaipuhan. Alagad an siring na sistema iyo man sana an ginagamit kan mga mapoder, sa linya man nin gubyerno o pribadong sektor, na gamiton an saindang kaaraman kan ley bilang armas sa pagmantinir kan saindang kinamumugtakan bilang mga pag-umawon sa banwaan. Asin panhuri iyo an sa lado nin kontribusyon sa pagtalubo kan banwaan kun sain dakol na mga magagayon asin mapakinabangon na mga gibo an napapasipara dahil sa kakulangan nin pagmidbid kan publiko. Kabilang na digdi an mga tubong kaisipan na kun dai man tawan halaga, syertong madadagusan na malingawan asin ngapit, an mapara na sa kinaban. Kayà an pakiulay, hare man pagpatuninonga an mga tubong kaisipan.

.

Victor John Loquias
Si Victor John Loquias sarong Propesor sa pilosopiya, paraadal sa lado nin mga katutubong kaisipan, pilosopiya nin edukasyon asin critical theory.

2 Comments

  1. Avatar

    Sarong pag omaw sir sa saimong gibong obra, ang pagkasabot ko digdi manungod sa katutubong kaisipan lalong nag lawig, kaya salamat sir sa saimo, ipadagos mo po ang pag heras kan pagkanood.

    Reply
  2. Avatar

    An daguso kan mga balising dapit sa tubong kaisipan, iyo an nag-abrí sa bagong orisónte nin pagtubod. Nakahipli sa mga lubo an uhoy naghahalat na magsabong ini sa isip kan mga mahukom sa idéa na buot ipasabot sagkod sa ini maging kabtán nin gawi. Dakulang pústa an pagnegar kan mga kaisipan na dukot sa sadiring tubo huli ta dae ta maaaraman an tuninong kaining pagkawara. Kun minsan tinuturing ta ining mga kaisipan na sarong balatingaw sa tahaw nin armonía kun sain igot kita na ini mapaalo. Nagimatán ko na an urag na binabandilyo, pirming susog sa kaisipan ning mga estranghéro hali sa wéste. An sakong paghúna na pag-utób sa mobimiénto kan isip nin kalundán sarong tungból nin pagpatod sa ginikanan alagad ako na buyó. Bako daw na an paghádam nin sarong konsepto bako man paggadan nin tubong isip kundi sarong bilog nin pag-uswag kun sain mamundág nin bagong rámas na idéa? Kaya igwa akong bagong nahuróp-húropan, na an katutubong kaisipan palan dae naghihiro sa tanos na línia kundi ini nag-iibabaw asin nagtatalubó.

    Reply

Submit a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.

Importanteng Paisi: An Magbikol Kita minatao nin galang asin nagmimidbid sa katalingkasan kan lambang kag-ambag na parasurat na makapaglahayag kan saiyang personal na ideya, opinyon, o panànaw, sa pagtubod na ini nakasusog saka nakagamot sa pag-adal, pagsaliksik, asin hararom na paghurup-hurop. An indibidwal na mga artikulo dai nagsasalming sa pangkagabsan na paninindugan kan Magbikol Kita.

Kag-ambag na mga Parasurat

Kenneth Isaiah Ibasco Abante

Khryss Arañas

Mae Diane Azores

Nephtaly Botor

Niles Jordan Breis

Luis Cabalquinto

Jethro Calacday

Greg S. Castilla

France Clavecillas

Christian Dy

Maria Leny Felix

Dennis B. Gonzaga

Jaya Jacobo

Jingjin 淨近

Victor John Loquias

Vic Nierva

Pen Prestado

Joseph Reburiano

Adrian V. Remodo

Aika Robredo

Ronald ‘Bong’ Rodriguez

Jenn Romano

Javier Leonardo Vitug Rugeria

Jay Salvosa

Sari Saysay

Jonas Cabiles Soltes

Kerwin Orville Tate

P. Francis Tordilla

Melba T. Vera Cruz

Ernie Verdadero

Magbikol Kita is published by

We create blogs, videos, websites, graphics, and social media content so you can engage customers online and offline. Visit Creative Coconut Ph for ideas and to contact us.

Resibihon an mga artikulo sa email

Magsubscribe sa mailing list kan Magbikol Kita. Resibihon an mga artikulo direkta sa saindong email.

An Magbikol Kita sarong adbokasiyang nagtutulod, nagpapararom, asin nagpapahiwas kan paggamit sa mga tataramon na Bikol sa online na kinaban. Orihinal ining sarong midyum nin paghiras nin kaaraman dapit sa lenggwaheng Bikol para sa mga nagtutukdo asin nag-aadal kan tataramon. An paghimo kan website na ini sarong lakdang nin pagpahiwas kan sakop asin abot kan Magbikol Kita tanganing magin sarong kamalig nin impormasyon para sa mga Bikolnon—asin mga buót makanuod kan tataramon—yaon man sinda sain sa bilog na kinaban. Madya na, Magbikol Kita!

Para sa mga buót maghiras nin mga artikulo, opinyon, suhestyon, asin iba pang buót nindong ipaabot samuya, mag-email sa [email protected] o imessage kami sa contact form sa ibaba.

An ortograpiya asin istilo sa lenggwahe na ginagamit kan Magbikol Kita nakasusog sa ginagamit kan Mother Tongue-Based Multilingual Education (MTB-MLE) kan Departamento kan Edukasyon. Ini tanganing an anuman na maipublikar sa idea hub na ini pwedeng magamit kan mga eskwela, urog na sa mga pampublikong eskwelahan.

I-message sana kami para sa mga hapot o anuman na buót nindong ipaabot sa samuya.

1 + 5 =

Magbikol Kita © 2021 Reserbado an gabos na karapatan