Kan nakaagi kong kolumn, ginamit ko an kinagimatan kong tataramon sa Rinconada tanganing susugon an sarong kahulugan kan tuud sa gamit asin pagkasabot kan mga taga-Rinconada asin nadukhayan ko sa mga Bisayang diksyunaryo. An buot sabihon kan matuud sa Rinconada siring kan pakahulugan sa mga irinsya kaini sa mga lenggwaheng Bisaya iyo an “katutuuhan.” Mantang an butig iyo man an pigsabing putik.

Ilinadawan ko an katutuuhan, gamit an Rinconadang tataramon, bilang iyo idtong sinususog (R. tinütüöd). Sa mga manlain lain na tradisyun nin kaisipan, yaon kadalasan an elemento nin paghanap bilang gawi kan sarong tawong nagmamawot maaraman an katutuuhan. An pagsusog o pagtüöd sarong paghinguwa. Siring sa paghanap sa sarong nawawarang bagay o lugar na padudumanan, an pagsusog igwang padagos na pagmawot asin daing untok na paghiro sagkod na madukhayan an bagay o lugar na padumanan. 

An dinarang epekto kan pandemya satuya urog na sa lado nin edukasyon iyo an sapiritan na pagdakit kan proseso nin pagkanuod sa birtwal na kinaban. Dawa haloy naman na ginagamit sa edukasyon an Internet sa pagguno (download) asin paghiras (upload) nin kaaraman asin impormasyon, ngunyan sana nag-alsa-balutan an bilog na edukasyon pasiring sa linya kan internet sa paglaom na ligtas na mapadanay an dagus-dagos na pagkanuod kan mga nageeskwela.  An mga dating ginigibo sa eskwelahan ngunyan gigibuhon na sana sa sadiring harong gamit an mga kompyuter asin iba pang kagamitan na nakatakod sa linya kan teknolohiya. 

Dinugangan kan teknolohiya an mga “bintana” kan harong, huli ta puon sa kinamumugtakan kan paraadal sa saiyang harong pwede niyang buksan an miski pirang “windows” sa saiyang kompyuter pasiring sa sarong kaaraman na yaon sa kahiwasan kan birtwal na kinaban. 

Pirang bulan nang sibot an mga paratukdo sa pagtuod kun papàno magklase sa online na plataporma, asin paghimo nin mga materyales na pampatuod sa modular na gawi tanganing sadiring makanuod an mga paraadal susog sa malinaw na panundon asin susugan na hinimo kan titser. An gabos na mga paghinguwang ini na ginigibo miski gayod sain na parte kan kinaban ngunyan, iyo na mismo an pagsasatubuanan kan edukasyon sa birtwal na kinaban. Kayà mapara man an CoViD19 o kun magkaigwa man nin bakuna nganing dai na kita maipeksyon kaini, an sistemang ini kan edukasyon sa paghiling ko saro na sa mga pagtutudan nyatong paagi nin pagkanuod. 

Bako saná man ngani an edukasyon an nagdakit sa birtwal na kinaban. An Internet iyo na an espesyo kan manlain lain na kasibutan kan tawo. Yaon na digdi ginigibo, asin urog pang pinarikas, an personal na komunikasyon nyato sa mga namumutan o ibang tawo, harani man o harayo. Haloy nang merkado publiko an internet kun sain an produkto o serbisyo, pwedeng maipabakal maski sain na parte kan kinaban na inaabot nin linya o signal. Risahon na mas nainot na an mga pulitiko sa social media kisa mga titser. Urog na pinakusog kan internet an impluwensyang kayang gunuon kan mga pulitiko. Marikas kayang naipapalupad an bareta ngunyan magin totoo man yan o pabrikado sana (fake news). 

An pulitika ngunyan sa katunayan an nanginginutan na halimbawa asin patunay na madaling malagalag sa birtwal na kinaban o kun sa Rinconada, arog kan sinabi ko sa nakaaging kolum, mabutigan (mautikan). Madaling mapatubod ngunyan an mga tawo urog na kun an utimong basehan nin katutuuhan, inot, iyo an tulos na mahiling sa screen kan saiyang gadget, ikaduwa, kun igo na para sa saiya an sadiring interpretasyon kan nabasa o nadalan, asin ikatulo asin makangirhat, an pagkadayupot sa nagsasabi mismong “iyo ini an totoo” kisa sa katutuuhan mismo. Sa tulong ini, risang mayong paghinguwa na magsusog sa kun ano mananggad baya an totoo. Masakit pati an magsusog kayâ kun bakong katagasan nin payo, kahugakan an ulang nganing makaaram asin makasabot kan katutuuhan.

Kaya urog kahalaga ngunyan na haputon giraray baya an agyat sa edukasyon na bilog nang nagsatubuanan sa birtwal na kinaban. Apwera kan pagpatuod nin mga kakayahan asin pagtukdo nin mga kaaraman sa platapormang bertwal, ano an nagdadanay asin nalalain na katungdan kan edukasyon kumpara sa ekonomiya, pulitika, entertainment, asin iba pa na kasarong nag-iirok sa internet, alagad nagpapadanay asin nagtataong makatawong lalawgon sainda gabos? Kun rikas asin hiwas an ladawan kan birtwal na kinaban na bagong iirukan kan edukasyon, maninigo gayud na kagisikan man sa pagsusog sa katutuuhan an kaipuhan ngunyan. “Matuud o butig” an inot na kahaputan kan isip na mawot makaaram. Buot sabihon an sunod na mga paghinguwang gigibuhon nya iyo an pagsusog sa katutuuhan, asin an pagtukoy sa mga pabrikado sanáng kaaraman. Kayâ kritikal na pag-iisip na dapat mismo an pagmawot na makanuod. Maski ngani an kahulugan kan “edukasyon” susog sa mga Latin na tataramon na ginikanan kaini an katutuuhan haloy nang iyo an katuyuhan. Kun an buot sabihon kan educare iyo an “to train” o patuudon, an educere man “to draw out” (pabutwaon o patalubuon) o “to lead out” na buot sabihon “itukdo an dalan paluwas sa kadikluman.” Sa madaling sabi, an edukasyon iyo an pagsusog (R. pagtüöd) kan kaliwanagan na mayo nang iba kundi an katutuuhan.

.