Sarong pusuanon na lakdang an ginibo ni P. Rodel Cajot (2001) sa saiyang papel na “The Bikolano Ethics of Marahay and Maraot” sa Hingowa journal. Tinukoy nya an “rahay” bilang patugmadan kan Bikolnon na pananaw sa etika. An saiyang basehan iyo an mga kasimbagan sa mga ginibong paghapot-hapot manungod sa kahulugan kan terminong “rahay”, asin kan “raot” na iyo an salungat kaini. Sa saiyang mga datos, 60 porsyento kan mga respondents an naggamit kan marahay bilang panladawan sa relasyon kan tawo sa saiyang kapwa asin sa komunidad, 25 porsyento an ginamit ini bilang panladawan sa relasyon kan tawo sa Dyos dangan an natatadang 15 porsyento ginamit ini sa relasyon kan tawo sa kapalibutan kabali na an pagigin kontento, estable sa pagbuhay, karahayan salud asin kawaran nin mga problema sa buhay. Kaya an kinaabtan na konklusyon ni Cajot, “an primerong oryentasyon kan Bikolano ethics iyo an pagpadanay kan harmoniya sa relasyon kan tawo”. Susog sa saiya an nagdadalagan na pananaw na ibinibiklad sa mga gawi asin pag-iisip kan mga Bikolano iyo na sagrado an interpersonal na relasyon asin an halaga kaini kapantay mismo sa buhay kan tawo.  

Sinigundahan ini ni P. Wilmer Tria (2009) asin tinukoy an rahay bilang nagtatao nin etikal na padudumanan kan iba pang katakod na mga konsepto arog kan “yaon”, “boot,” asin ‘katungdan” na pag pinagtarakud-takod, minakumpwesto kan pananaw nin “marahay na buhay” o the good life para sa mga Bikolano. 

An mga siring na lakdang ni Cajot asin Tria nagin parte kan saindang burunyog na kamawutan kan mga inot na parte kan taon 2000 sa pagsasakatutubo kan pilosopiya sa Bikol. An saro sa mga mayor na lakdang iyo an gamiton an sadiring tataramon sa mga paghuruphurop, pag-adal, pagsalliksik, dangan pagtukdo nin pilosopiya pasiring sa pagpauswag kan banwaan. 

Dai nararayo an inisyatibong ini sa mga nainot nang mga naginibuhan kan mga nanginotan sa pamimilosopiyang Pilipino na nakabase sa Manila arog ni P. Leonardo Mercado asin Rolando Gripaldo na parehong nagtalikod na sa kinaban, Florentino Timbreza asin iba pang nagkakasaro sa pagtubod na igwang madudukhayan o mahihimong identidad na Pilipinong gawi nin pamimilosopiya. An pagkakaiba iyo na nakatungkos sa rehiyonal na identidad an mga pag-adal ni Cajot asin Tria susog sa linggwahe asin kultura kan mga Bikolano. An sinarigan ninda iyo an mga pan-arualdaw na gamit ngunyan na panahon kan “rahay” sa tataramon na sarong dakulang bagay ta nakaangkla mananggad ini sa ekspiryensya kan mga tawong naggagamit kan tataramon. An satong mga gawi asin tataramon kaya iyo man an nagsisirbing materyal na kabikladan kan satong mga kaisipan. Alagad kun sususugon pa an linggwahe kan mga katutubo sa Bikol, ginagamit na ini sa tataramon kaidtong panahon. Mahihiling an “carahayan” o “la bondad” (goodness) asin iba pang katakod na kahulugan sa diksyunaryo ni Marcos de Lisboa (1865) bilang patunay kan halawig nang kasaysayan kan tataramon. 

Mahalagang lakdang an mga paghingowa ni Cajot asin Tria tanganing punan an mga diskurso sa lado nin Etika gamit an tataramon na Bikol. Alagad kaipuhan na girumdumon na an pilosopiya, partikularmente an etika, sarong panpangabsan na iisipon asin gigibuhon kan tawo magin Bikolano man o bako, o magin taga sain man sya sa kinaban. An pagkaigwa nyato sa sadiring tataramon nin mga terminong pwedeng magamit sa mga diskurso sa etika nagpapatunay na nagkakaigwa nin hugis sa manlainlain na kultura an etikal na dimensyon kan buhay kan tawo. Kun sumpayan pa an mga hinimo ninda pwedeng magrambong an pag-adal sa etika gamit an sadiring tataramon. 

Maninigong magsalingoy sa ginikanan mismo kan terminong “etika” (ethics) o “moralidad” (morality) na nagin parte na kan satong bokabularyo. An suanoy na Griyegong pilosopo na si Aristoteles an nag-apod kaini sa ikaduwang libro kan saiyang Nicomachean Ethics bilang “ethike”, gikan sa terminong “ethos” o “kinatudan” asin kapantay man kan “mos”, an ugat kan “moralitas” sa Latin kan mga Romano. Sa kapaliwanagan ni Aristoteles, dai basang na sanang itinatao kan natura sa tawo an pagigin moral kundi pinagtutudan mismo kan tawong igwang pagbuot na gibuhon kun ano an marahay sa manlainlain na sitwasyon sagkod sa magin kinagawian nya na an paggibo nin marhay huli ta nahurma na ini sa saiyang pagkatawo bilang disposisyon o karakter. Sa pagkasabot ni Aristoteles, an marhay na gibo iyo idtong maninigo sa sitwasyon. 

An pag-adal sa “kun ano an marhay” na pwedeng magsiribing giya sa hiro o gawi kan tawo iyo an pambungad na kahulugan kan Etika o Moralidad. Siring kan sabi ni James Rachels (2015) sa saiyang librong The Elements of Moral Philosophy, “an moralidad iyo an paghingowa kan sarong tawo na giyahan kan pagkasabot an saiyang gawi, an gibuhon an bagay na uyon sa mga urog-karahay na dahilan mantang hinihinimbang an mga interes kan lambang indibidwal na apektado kan saiyang hiro.” Alagad pareho nang halawig an tradisyon nin pamimilosopiya sa sirangan asin sulnupan na lado kan kinaban asin dakol nang mga teyorya an iniatang kan mga paraisip gikan sa manlainlain na kultura puon pa kan suanoy sagkod sa presenteng panahon. An kaipuhan nyato iyo an maadalan an mga ini kasabay kan kaaraman na maguguno nyato dapit sa manlainlain na kultura kun sain nagtalubo an siring na mga pananaw sa etika. Digdi maninigong sambiton an sinabi kan depuntong si Ramon Reyes na an etika dai man nagpupuon bilang sarong ideya o kaisipan kan sarong pilosopo. Parte na mismo kan panbanwaan na buhay nyato an moralidad katakod kan panahon na kinamumugtakan ta. Minana o pinagtudan na kaya nyato an mga gawi-gawing yaon na mismo sa satong kumonidad o banwaan. Pero dai buót sabihon na basta na sana nyatong aakuon an mga ini. Kaipuhan tang ripasuhon an satong mga kinatudan sa paagi nin moral na paghuruphurop. Susog ki Reyes, iyo ini an magigin dalan sa transpormasyon kan satong mga indibidwal na buhay asin kan satong banwaan. 

Giraray, an etika bakong pag-adal sana kan mga teyorya tanganing makadugang sa satong mga kaaraman. Nilinaw na ni Aristoteles kaidto na an moral na kabansayan iba man sa urag intelektwal huli ta nabibilog an pagigin moral sa pauruutrong paggibo nin marahay mantang naguguno man an kadunungan sa pagtukdo. Buót sabihon, gikan sa sadiring paghinguwa mismo kan tawo an moralidad. Yaon an pagbuot asin paghiro susog mismo sa karahayan na nasabutan. Apudon ta ining “katanusan”. Idinakitaramon kan dayuhan na si Lisboa an “buót” bilang “voluntad” (will) asin minsan, imbes nang rahay,” ginamit nya an “tanos” sa pagladawan kaini: “Mátanos an boot ni coyan,” “fulano es de buen corazón, ó voluntad.” Dangan linadawan nya man minsan an “mabuot na tawo” bilang “marahay”: “hombre prudente, y de gobierno”. Kun ano baya an buót sabihon ni Lisboa kan mga ini kaidtong panahon nin kolonyalismo sarong bagay na kaipuhan nyatong ikonsulta sa mga historyador. Ta an sakong hunahuna, dai maisusuhay ni Lisboa na isipon an “matanos” asin “marahay” susog sa inimponer na dominanteng pananaw kan kolonyalista na dara man kan saiyang panahon. Alagad huli ta igwa na kaidto kaining mga tataramon na ginagamit nyato sa etika, pwede tang sabihon na yaon na sa agimadmad kan mga katutubo an “karahayan” (miski ano pa man an buot sabihon ninda kaini kaidto) na iyo man an nagtaong katuyuhan asin giya sa saindang mga gawi. Para sa sato na yaon sa presenteng  panahon, danay nyatong katungdan an paghurop-hurop sa kahulugan kan karahayan asin paghiro susog sa pagkasabot na maguguno nyato sa lambang paghurop-hurop kun ano mananggad baya an maninigong gibuhon sa manlainlain na sitwasyon kan satong buhay kun sain imbwelto an ibang tawo, an satong banwaan, asin satuyang kapalibutan.