“Mayo na an dyario, maluyahon na an benta. Bako nang masulong,” sabi ni Vacion Fernandez, an paratindang dyaryo sa kalye Evangelista, kataid kan Plaza Rizal, kan makaulay ko kan sarong aldaw.

Poon sa saiyang agom na si dipuntong Tyo Inggo, sagkod sa saiya, maabot limang dekada na an nakakaagi kan sinda magpuon magtinda nin dyaryo sa Centro kan Naga.

Mala ta kan sarong taon tinawan sya nin award o pagmidbid kan Naga City Hall huli kan saindang pagbariwas nin mga dyaryo—lokal asin nasyunal—asin pagpalakop nin bareta sa mga namamanwaan.

Pero ngunyan, susog ki Vacion, mas mabenta an face masks, face shields, mga paper bags, dulce, asin sigarilyo kisa sa dyaryo.

An mga dyaryo na saiyang pigtitinda sa eskaparate igwa naman social distancing mala ta duwa sanang dyaryo nasyonal an saiyang pigtitinda, Philippine Star asin Philippine Daily Inquirer.

Maski an mga peryodiko lokal na dati kadakul-dakol, mahihimpis na ngunyan asin kadidikit na.

An yaon na lang regular na nababakal iyo an Bicol Mail, Star Dust News, Bicol Standard, Weekly Informer, Bicol Tribune, Bicol Herald, asin iba pang paburubutwa sana, depende sa paid advertisements.

Kan panahon igwa pa nin Time, Newsweek, Philippines Free Press, Philippine Graphic, Liwayway, pati man an Bulaklak asin Tiktik. Gulpi pa sindang komiks na paninda arog kan Pilipino asin Tagalog Klasiks.

Buhay na buhay an negosyo ninda kaidto. Mala ta nakapatapos nin mga eskwela sagkod sa kolehiyo bako lang mga aki, kundi pati mga makuapo. Nagkaigwa pa nin kapital sa negosyong prutasan, tindang mani, asin iba pa.

An iba pang news stands sa Naga Centro iyo an RS (Ramon Sia) newspaper stand, Boning’s Trading na sadiri man lang kan pamilya Sia, Elena’s News Stand sa kalabaan kan General Luna, sa atubangan kan Galeria de Bichara, sa Saint Paul Bookstore sa atubangan kan Universidad de Santa Isabel.

Dati igwa sa National Bookstore sa SM, sa Vista Mall, asin Robinsons Mall, alagad pag-abot kan CoViD19 pandemic nagkawarara na.

Arog ki Vacion, an reklamo kan mga tindera sa RS asin ni Elena, pati sa Boning’s, minsan dai nag-aarabot an dyaryo gikan sa Manila, kun minsan may mag-abot man mayo nin nagbabarakal.

Kulibat ko palan an Outstanding Newspaper na Bikol Reporter nag-untok na kan nagadan an publisher na si dipuntong Ruben F. Babar, duwang taon na an nakakaagi.

Sa lado lokal dapat kaya hands-on an may sadiri, publisher, asin editor kan dyaryo. Marhay an negosyo urog na kun dakol an judicial o legal notices hali sa mga korte asin dakol an nagpapa-publikar nin mga resolutions/ordinances hali sa mga lokal government units, o sa kapitolyo, sa City Halls kan Naga asin Iriga, asin mga munisipyo ta halangkaw an bayad.

An problema ta maski marhay an negosyo mayo nin marhay na reporter kaya an mga bareta kun bakong press releases, sawisaw an pakasurat.

Kan panahon kaya, an mga peryodista sa Naga maski nag-haharapon kaiirinom beer sa New England asin kaka-karape sa Kantong Putikon, alagad pag press work asin aldaw na dapat magluwas an dyaryo, minaluwas talaga sa tamang oras—en punto.

Idto an panahon na buhay pa an Naga Times ni Mon Tolaram asin Luising General, an Balalong ni Juancho Triviṅo asin Luis Dato, an Handiong ni Pidong Tria, City News Week ni Paco Felecidario asin Weng Sto. Domingo, asin kadakol pang iba na pig-aaragawan bako lang kan mga tagaradyo—ta an bareta sa dyaryo ginagamit sa newscasts, kundi pati kan publiko, kan mga parasimba, mga nagkakarakan asin nagkakape sa restoran.

Kaya an mga news boys arog kaidto ki Ben Babar nakaka-jackpot asin may arualdaw na balon sa eskwelahan.

Ngonyan bako lang na may kaagaw na sa pagbariwas kan bareta huli kan social media kundi an kadaklan kan mga tawo—pati an mga hoben—hugakon nang magbarasa.

Magayon kuta na an mga kolumnista sa dyaryo arog ki Goyo Castilla, Manuel Aureus, Tito Valiente, Joseph Ochoa, Rudy Baldemor, Al Villamora, Fr. Joey Gonzaga, Gil Basmayor Sr., Jojo Villafuerte(+), Mike Julia Sr., Atty. Mike Julia Jr., Atty. Tony Acyatan (+), Frank Peñones, asin Fronying Maristela sa lokal asin sa nasyunal an mga columnist sa Manila Times, Philippine Star, Philippine Daily Inquirer, Manila Bulletin, Daily Tribune, asin Manila Standard, alagad dai man nag-aarabot digdi sa probinsya.

Magayon kuta na an diskusyon kan mga isyu alagad kun bako man regular an pag-abot, mayo man sana.

An magayon sana digdi sa lokal, urog na an mga parabasang taga-Naga asin Camarines Sur, ta an inot na binabasa bago an mga bareta asin mga kolum, iyo an editorial asin editorial cartoon.

Maugma pati ta may regular nang parabasa an mga Bikol columns, an rawitdawit, tigsik, asin baretang Bikolnon.

Igwa ngunyan sarong grupo na pigpapaurog an linggwaheng Bikolnon bako saná sa mga dyaryong arog kan Bicol Mail, sa Facebook kundi sa mga public fora, digdi sa Pilipinas gibo ni Vic Nierva, asin sa abroad man, ni Jojo de Jesus.

Nag-abot na pati an punto na an intelligence o dunong nin sarong tawo bako sanang susog sa linggwahe arog kan English kundi sa pig-aapod na mother tongue arog kan Bikol, Tagalog, Ilokano, Pangasinense, Kapampangan, Waray, Ilonggo, asin Sebwano.

Nagtutubod ako na may buhay pa asin malawig pa an dyaryo sa Pilipinas, bako sana an broadsheets kundi pati mga peryodiko lokal.

.