Sa sarong text, igwang naghapot kun vegetarian ako. Simbag ko, “Vegan po.” Naghapot giraray kun ano an diperensya kan duwa.

An vegan dai nagkukunsumo nin sugok, gatas, asin tangguli. Dai man ako naggagamit o nagsusulot nin produkto na gikan sa hayop, siring kan anit, seda, lana, asin iba pang mga gikan sa pag-abuso sa hayop siring kan lab experiment. Dai ako nagdadalan nin circus kun igwang pinapasakitan na hayop; dai ko man pinapasyaran an zoo, an aquarium, o an tourist spots kun sain igwang pinapasakitan na hayop.

Apat na dekada na akong vegetarian antes magin vegan. Pitong taon na akong vegan.

Tano ta vegan ako?

Sarong simbag sana: Ahimsa.

Ano an Ahimsa?

Hali ini sa duwang tataramon: himsa (paglugad, pagkulog, byolensya); asin a (mayo). Ahimsa: mayong byolensya. Sa Budismo ini an primerong presepto: an dai mangkulog, dai manggadan, sa isip, sa taram, sa gibo. Kabali digdi an dai pagkulog sa mga hayop.

Aram na kan kadaklan na an vegetarian dai nagkakakan nin karne, manok, asin sira. Bawal sa vegetarian na kakanon an gabos na may buhay. An dai pa maintintihan kan kadaklan kun tano ta an vegan dai nagkukunsumo nin gatas, sugok, asin tangguli. An simbag: Ahimsa.

Ahimsa nin huli ta an dairy industry saro sa mga pinakamaringis na industriya sa planeta. Tanganin magatasan an baka, pwersahan binabados ini sa paagi nin “artificial insemination.” Sa ibang taram, linulupigan. An ugbon sinusuway tulos sa saiyang ina sa laog nin 24 oras. Kun lalaki an ugbon, binebenta o ginagadan (mayong pakinabang sa negosyo). Kun babayi pinapadakula sagkod na pwersahan binabados siring kan saiyang ina.

Pag sinda ginagatasan ginagamit an “milking machine” na gibo sa goma, aluminyum, o asero. An resulta, an baka nagkaka-mastitis, sarong impeksyon na hali sa bakterya na dara kan sangkap na ginagamit sa paggatas. An suso kan baka sensitibong marhay. Maski kamot an gamiton mo, nalulugadan an suso ninda kan saindong mga kuko. An resulta, kadaklan na gatas may salak na nana.

An normal na manok nagsusugok nin 12 sugok sa laog nin sarong taon. Pero sa paagi nin genetic manipulation, pinipirit ining magsugok nin 300 na sugok sa laog nin sarong taon. An calcium sa sugok kinukua sa saiyang hawak kaya nanruruluya asin dai na sinda nakakatindog. Garo man sana pinipirit mo an sarong babayi na magregla arualdaw.

An tangguli kakanon kan mga putyukan. Matrabaho an pagprudusir nin tangguli. Kinukulekta ninda an pollen asin tagok sa manlainlain na mga burak. Kun mayong tangguli, magugutom sinda. An pagkua kan saindang kakanon, sarong paghabon. An tangguli para sa putyukan.

Tano ta sa kada espesyal na okasyon, kaipuhan maggadan nin hayop? Sa kasal, bunyag, kumpleanyo, anibersaryo, pasko, bagong taon, pyesta, nakapasar sa exam, graduation, asin kadakol pang iba‚tano ta kaipuhan maggadan nin hayop? Tanganin mag-enjoy, tano ta dapat maggadan?

Sa kada segundo, 300,000 na mga hayop an ginagadan sa kinaban. Namamatian ninda kun bubunuon na sinda. Mahihiling mo sa saindang mga mata, nagkikimahirak, pero dai ta iniintindi.

An buhay kan sarong urig mas importante kan sakuyang pagnamit nin lechon. 

Tama daw na maggadan nin sarong linalang na nagkukuragrit, nakikimahirak na dai man tabi sya gadanon? Kaya mo daw hilngon sa mata an sarong manok asin sabihon saiya na dai ka mabubuhay kun dai ka magkakan nin fried chicken? Arin an mas importante?

“Speciesism” an apod kaini, an pag-abaw-abaw ta na kita an pinaka-soberano na linalang sa planeta. Ini an salâ na pagtubod na minukna kita tanganing mamayo asin mag-asertar kan satuyang superyoridad sa mga hayop. Na an hayop minukna para satuya tanganin kakanon ta. Na an hayop mayong kalag kaya ok sanang gamiton sinda siring kan sarong obheto. Ining isip na ini an kawsa kan deforestation na kun tano naglakop an virus.

Nin huli kan mga ini, anti-logging asin anti-mining an adbokasiya ko, ligal man an negosyo o iligal. An kakahuyan mga pulmon yan kan planeta. Mga antena ini na nagririsibi nin enerhiya hali sa “electromagnetic field” kan uniberso tanganing masuportahan an buhay sa satuyang planeta.

Pero ano an ginigibo ta? Deforestation. 

Sabi ngani ni Senadora Cynthia Villar, an pagrumpag sa mga iniirukan kan mga “wildlife habitats” nakasumpay sa paglakop nin mga virus. (Philstar Global, Hulyo 6, 2020)

Hapot: An mga tinanom nakukulgan man kun ginuguno, bakong iyo?

Simbag: Tama. Mantang kita nabubuhay, dai ta maibitaran an pagkulog sa iba. Pero dai tinutuyo. Sa paglakaw ta sana, dai maiibitaran matungtungan an mga insekto. An hangaw ta nakakagadan nin dakol na mikroorganismo. Pero dai man pwedeng dai na kita maghangos.

An pagka-vegan bakong perpekto, pero naiinaan an tios kan mga hayop.

An hayop dai nagtutulod nin droga, dai naghahabon sa kaban kan banwa, dai nanlulupig nin mga inosenteng babayi—tano ta pinapasakitan asin ginagadan? Ano an saindang kasalan? Porke hayop “sana”? Ano na an nangyari sa Animal Welfare Act of 1998 (RA 8485)? 

Hapot: Pano mo makukumbinsi an tawo na sala an paggadan nin hayop? Bako daw tiwaring an hiling sa vegan?

Simbag: Kun nabuhay kita kaidtong mga 1500, tiwaring ka kun sabihon mo na an kinaban bakong sentro kan uniberso. Kan 1800, tiwaring ka kun sabihon mo na sala an pang-uuripon (slavery). Maski an ibang relihyon kaidto sasabihon saimo na tama sana yan. Kun nabuhay ka kan 1900, ngingisihan ka kun sabihon mo na may diretso mag-boto an mga babayi. An babayi sa harong sana, sasabihon saimo. Kaidtong mga 1940, delikado an buhay mo sa Amerika kun imungkahi mo na dapat patas-patas sana an puti asin an itom. Kaidtong mga 1950, ngingisihan ka kun sinusuportahan mo an mga “gay.” Kan 1970, irereklamo ka, siring kan pigreklamo ako kan ibang estudyante, kun dai mo sinda tinugutan mag sigarilyo sa laog kan klase. Diretso daa ninda yan. Ngunyan tiwaring pa giraray an hiling samuya nin huli ta habo ming magkakan nin karne.

“An sakuyang tulak bakong sementeryo nin mga bangkay,” sabi ni Leonardo da Vinci, sarong vegetarian. Tiwaring daw yan? Si Pythagoras binabayaran an mga parasira idaklag sana an mga sira pabalik sa dagat. Tiwaring man sya?

Balaog kong iniririkomendar na dalanon nindo an pelikulang Earthlings (dir. Shaun Monson, 2005) na isinaysay ni Joaquin Phoenix na ganador kan Best Actor sa Academy Awards para sa pelikulang Joker.

Namamatian ta na an mga konsekwensya na dara kan “himsa.” Sagkod na dai ta seryosohon ini, babalikbalikan kita kan virus. Dai ko na aram kun ano an magigin “new normal” kun mayo nang normal na buhay. An industrya nin karne, manok, sira, gatas, sugok iyo an kawsa nin mga danyos sa satuyang palibot. Huli ka ini, an pagka-vegan iyo na sana an nawawalat na opsyon.

Sa ibabaw kan gabos: an bweltada kan karma na mayong pigsasanto. 

Pwede daw mag vegan na kita?

Bako sanang para sa mga hayop, pero para sa malinig na tubig, para sa dagat, bukid asin salog, sa mga kakahuyan, sa satuyang salud, sa katuninungan, sa futuro kan satuyang mga aki—para sa interong planeta.

—
Mga katakod na basahón:

“Screaming for Their Skin: No Sweater is Worth Their Suffering”
 “Definition of veganism”
“Ahimsa — the most beautiful word ever written”
“The honey industry”
“Animals slaughtered for food every second”
“If we keep eating animals, another virus will come”
“Destruction of wildlife habitats linked to spread of diseases”
“Plants feel pain too!”
“Earthlings movie narrated by Joaquin Phoenix”

.