Kun may maraot na nangyari satuya, binabasol ta an ibang tawo—o an satuyang sadiri. “Ano an problema ko?” “Tano ta puro na sana kamalasan an nangyayari sakuya?” “Ako na naman an may kasàlan.” 

Bakong ika o ibang tawo an may sala. Namundag kita sa kinaban na kun sain an mga reglamento bako kita an nagmukna. Yaon kita sa samsara.

Ano an samsara?

An samsara iyo an siklo (cycle) nin pagpapadanay, an pauru-utro, palibot-libot, palagaw-lagaw—namumundag, nagagadan—sa mga estado kan rwedang nagtataririk na mayong kapinunan, mayong katapusan. Kadakol an mga deskripsyon kaini pero sa simpleng halimbawa: Arog kita sa mga langaw na nalálaom sa laog nin selyadong garapon, maski sain kita maglayog, paitaas man (langit) o paibaba man (impyerno), dai kita nakakadulag.

Sa gabos na estado kan rweda yaon an kapagtiusan.

Sugon sa tradisyon, an primerong thangka (pintura sa tela o lanob) na nag-ilustrar kan problemang ini pigdisenyo mismo kan Buda. Pinasablay nya sa luwas kan lanob kan monasteryo bilang instrumento nin pagtukdo. Kaidtong panahon, huli ta mayo pa nin papel asin an kadaklan “no read, no write,” an pinakaepektibong instrumento nin pagtukdo iyo an thangka. 

Pag mabisita kamo nin templo o monasteryo, mahihiling nindo an thangkang siring kaini na nakabitay sa luwasan. An apod kaini bhavacakra o rweda nin buhay. An pinakalumang thangka nadiskubre sa sarung kweba sa Ajanta, India. 

.

.

Sa pinakatahaw kan rweda mahihiling an tulong hayop: lalong (kapasluan) na kinakagat an ikog kan halas (pagkaungis) na kinakagat an ikog kan urig (kamangmangan) na kinakagat an ikog kan lalong. Sindang tulo an nagpapatirig sa rweda asin sinda an kawsa kan interong problema. 

Sa sunod na sirkulo iyo an karma, resulta kan sa itaas (tulong hayop). An puti marhay na karma, an itom maraot na karma.

Sa ikatulong sirkulo mahihiling an anom na estadong  napapadumanan, resulta kan sa itaas (karma): an tulong mapalad na estado: langit, mga asura, mga tawo; asin an tulong daing palad na estado: impyerno, mga gutom na kalag, mga hayop.

.

.

An tulong mapalad na estado:

Langit. 26 an mga langit sa Budismo. Mamuraway an buhay kan mga deva digdi. Nin huli ta an estadong ini nasa laog kan rwedang nagtitirig, an mga deva bakong imortal. Digdi sinusulo an marhay na karma. Pag naubos na yan, mahuhulog sinda sa mas hababa na estado. Kun nahinog an maraot na karma sinda nalagpak sa impyerno. Ini an pinakagrabeng pagtios kan sarong deva. Garo baga sarong hadi na nawaran nin gabos na yaman asin nagin tawong grasa.

Mga Asura. An estado kan mga maurihon, mga paraiwal, mga pararaot nin marhay na gibo nin iba, mga “war-freak.” Nin huli ta panu-panò sinda nin kaungisan, pag nagadan sinda, nalagpak sa impyerno.

Mga Tawo. Ini an pinakamapalad na estado nin huli ta balanse an kaugmahan asin an kamunduan. Mas mapalad an tawo sa deva ta digdi naiintindihan ta an buot sabihon kan kapagtiusan—asin kun pàno magkultibar o meditasyon tanganin  makabutas sa rweda nin samsara. (Sa langit sobra an kaugmahan, kaya mayong panahon magkultibar. Sa impyerno sobra an kapagtiusan kaya mayo man nin panahon mag kultibar.) 

Ini an rason ta kun tano ta dai ta dapat pagsayangon an panahon mantang tawo pa kita. Kun magadan kitang mangmang, mayong garantiya na magiging tawo na naman kita nin huli ta pwede kitang magreengkarnar sa impyerno, sa mga gutom na kalag, o sa iba pang mga estado. 

Hapot: Totoo daw an mga estadong ini? 

Simbag: Kun totoo an estado nyato, totoo man an mga estadong iba, dai ta sana nahihiling. Bako sana kita an yaon digdi. Dai ta nahihiling an iba nin huli kan limitasyon kan satuyang persepsyon. An nahihiling ta sana iyo an satuyang estado asin an estado nin mga hayop. An iba nalilipdan pa sa ngunyan.

Dawa igwa nin kanya-kanyang partisyon, an tundag kan kada estado namamatian ta. Halimbawa, kun magabaton na marhay an problema mo na gusto mo nang maghugot, an agrangay mo nasa impyerno ka na. 

An tolong daing palad na estado: 

Mga Hayop. Mga mangmang sinda. Dai nakakadepensa sa sadiri. Binubuno asin kinakakan kan mga tawo, hinahanting kan mga kasador, pinapasakitan sa mga “lab experiment,” inuubakan an kublit para sa mga bag asin iba pang kagamitan, kinukua an mga organo para sa mga beauty product, linalaom sa zoo, sa aquarium, sa circus, pinapaguyod nin kalesa. An kadaklan, sa uran, sa init, sa gutom mayong masirungan. Pirming takot.

Mga Gutom na Kalag. Mga “preta” an apud sainda. Ini an karma kan kapasluan kan mga maiimot. Pirmi sindang gutom asin paha. An liog mahimpison na siring kan dagom pero an tulak dakulang marhay. An nguso sadit-sadit na garo sanang punto. Nin huli kaini, dai nakakalaog an kakanon o tubig sa nguso. Kun makalaog man an turo nin tubig nagiging “molten lava” na sinusulo an laog kan hawak. An tios digdi 100 na beses mas grabe pa sa pinakagrabeng tios sa kinaban.

Impyerno. 18 an mga impyerno sa Budismo. 8 na maiinit, 8 na malilipot, 1 “ephemeral,” asin 1 “intermediate” na mga impyerno. Sa primerong lebel pa lang, an init 100,000 mas mainit pa sa kalayo kan satuyang saldang. Yaon digdi an satuyang mga kaiwal. An pagkaungis digdi 1,000 mas grabe pa kan sa kinaban. Nagkukurulugan, naggagaradanan. Naglalaad an mga tawo digdi. Pag nagadan, binubuhay kan “duros nin pukaw” tanganin maggaradanan na naman. Sa primerong lebel kan impyernong malipot, mas malipot pa sa 0 Kelvin (-273.15°c), sobra an lipot na an hawak naggagaratak.

Sa lyanta kan rweda mahihiling an mga 12 pagsugpon-sugpon kan satuyang buhay: Nin huli kan halawig an komentaryo sa kada saro, ngangaranan ko sana nguna an mga ini: 1. kamangmangan (sarong gurang na butang babayi), 2. pag-hurma (sarong tawong naghuhurma nin kuron), 3. konosimyento (sarong kabalang), 4. pangaran asin porma (lalaki nakalunad sa baroto), 5. anom na sentido (harong na may kadakol na bintana), 6. kontakto (mga nag-iirilusyunan nagkakaraputan nin kamot), 7. pagmati (pana nakatusok sa mata), 8. kagustuhan (nagkakakan), 9. sustansya (tawong nagguguno nin prutas), 10. tanganin “magin” (bados na babayi), 11. kamundagan (nag-aki an babayi), 12. pagkagurang asin kagadanan (gadan na tawo).

An interong rweda nasisilaod sa kugos asin kagat kan sarong higanteng ogre. Nakakapit-tuko ini sa rweda siring kan  dakulang linta, kaya mayong nakakadulag.

An Buda nasa ibabaw kan gabos, nakatukdo sa bulan, simbolo kan liwanag na nakamtan nya asin pwede ta man makamtan.

Anong liksyon an manunudan sa rwedang ini?

Na an samsara sarung kalaboso. Na an gabos na estado sa laog kan rweda panô nin kapagtiusan. Na kita gabos daramay-damay sa samsara. Pag masabutan ta ini, dai na kita madaling maghusga sa iba. Pero nin huli sa delusyon, dai ta nahihiling an kapagtiusan kan iba. 

Kadaklan satuya ngunyan mga “snowflakes.” Madaling maagrabyado, sensitibong marhay, sobrang eksihido, kadikit na bagay sana nag-aalburuto na. Dai ta nahihiling an sitwasyon na gabos kita may pagkukulang, may kaluyahan, may namamatian na hilang, imperpekto. Intindihon ta na an samsara depektibo. Kun magimatan ta an kapagtiusan kan gabos, mapupukaw an satuyang pag-intindi asin pagkamuot sa iba. Sabi ngani sa sarong segment kan noontime show sa TV: “bawal ang judgmental.” Magtarabangan na lang kita asin mag-igot sa pagkultibar tanganin makatangkas sa rweda nin kapagtiusan, siring sa Buda na tinutukdo satuya an maliwanag na bulan.

.