An pagmawot nin nàgom sa kakanon garo man sana pagliwuy-liwoy sa hadok kan namumutan. Kaidtong hayskul ako sa Unibersidad kan Nueva Caceres, luglog an paborito kong mirindalan ta manàgom na, barato pa. Makukua ini sa mga karihan sa Barangay Abella [sa Naga] kairiba an baduya, kalingking, banana cue, asin linubak. Urog na minaluwas an nàgom kan luglog kun bububuan nin patis na may limonsito sagkod siling labuyo. Uso kaidto sa magkakralase an karalwagan mantang nagkakakan. Kaipuhan ikmat ka ta kun malingat tibaad mabubuan nin sukâ an luglog mo. Imbes na manàgom, magigin maalsom. An pikon daog sa karantyawan kaya magngirit ka na saná sabay hagad nin dagdag na sabaw sa paraluglog.

Ngunyan na igwang CoViD19, kaipuhan na marhay an masustansyang kakanon. Sa usipon kan mga gurang na Bikolnon, an nàgom simbolo nin sustansya. Kun kaya sa panahon na ini ni CoViD, an manàgom na kakanon pampakusog nin resistensya kontra sa virus. Siring man, saro ining panlinga-linga sa sadiri, pamilya asin sa mga amiga o amigo, sa tahaw kan mabublay na panahon na ini. An manàgom na kakanon panghali nin uyam sa gobyernong daing kanultulan an paagi kan paghampang sa pandemya. Pampagian an nàgom sa gabat kan daghan na pinupurisaw nin takot. Pambulnot man ini sa tiunay nin pusong may kapungawan. 

Alagad dakulang agyat an paggibo o pagluto nin manàgom na kakanon sa panahon ni CoViD. Namatian ta an krisis sa pagkakan katakod kan pirang bulan na lockdown o kwarantina. Mahalon, sagkod dikit, an rekursong kakanon na mababakal sa mga saudan nin huli ta apektado an pagtanom asin kulang an transportasyon na kaipuhan sa pagdara kan mga paninda. Kun kaya nahiling ta na sa tahaw kan kawaran nin pagkakan o kagutuman, igwang nalalapang mga kamatis asin iba pang gulay ta mayong parabakal.

Kun tama an girumdom ko, mga inot na taon kan 1970s si huring peryodo na nag-agi an krisis sa pagkakan. Kaibahan ako kaidto kan ina ko sa paglinya tanganing makabakal nin bagas o makakua nin rasyon na bulgur. An maluto mi kaidto may salak na mais tanganing magdakol ta dikit an suplay na bagas. Dai pang gayo uso kaidto sa Naga an rasyon na noodles asin sardinas bilang ayuda.

Sa panahon nin pandemya, an abot ta sa pagkakan limitado urog na an presko asin masustansyang kakanon. Kundi, sabi ngani kaiyan, dai man dapat mawara an nàgom maski may CoViD, bagyo o anupaman na klase nin kalamidad. Manlainlain an paagi kan mga Bikolano tanganing manàgom an kakanon puon sa gagamiton na rekado asin istilo nin pagluto. Bantog an paggibo nin dutdutan, arog kan tawyo o patis na may lemonsito sagkod sili, suka na may bawang, ginisang balaw, asin dinangdang na dinailan. An linantang pili urog na minasiram kun dinudutdot sa kuyog na may lemonsito sagkod sili.

Sabi pa kan mga gurang na uminagi na sa labi-labing mga kalamidad, an tamang pagsaray asin pag-andam nin kakanon dakulang tabang sa pag-atubang sa panghaluyan na pandemyang arog kan CoViD. Tanganing maisalbar an sadiri o iba pang tawo sa kagutuman, kaipuhan aram ta kun ano an nasa palibot na pwedeng lutuon o gamiton tanganing magin manàgom an kakanon.

Sarong halimbawa na pwedeng preserbaron iyo an ibà (Averrhoa bilimbi) na makukua sa mga natad o libod nin harong digdi sa Bikol, o magin sa bilog na masyon. Sarong sadit na kahoy, mahamot an burak, sadit na palaba an korte kan bunga asin maalsum an namit. Gikan ini sa Malaysia asin Indonesia. An bunga kan kahoy na iba pwedeng ipang-alsom sa inun-on, pwedeng gutaan, dulsihon, gibuhon juice, o ipanghali sa dugta sa mga puting bado.

Ginigibo ko ining iba pickle relish o inatsarang iba na sinasalakan ko nin black cumin o Nigella sativa na hali sa Eastern Europe, Middle East, asin Western Asia. Saro ini sa mga paborito kong rekado na pampanamit sa tinapay asin atsara. May mga pag-aadal na nagsasabing nakakatabang ini na pababaon an presyon kan dugo o an kolesterol. Nagin paborito ko ini huli sa mga kakanon sa harong kan amigo ko sa Bangladesh. Kada karakanan, igwang dutdutan na gibo an saiyang paraluto, parte kan Bengali cuisine. Syempre kaipuhan igwa man Bikol na bersyon nin dutdutan na gamit an black cumin, ini an Atsarang Ibà sa Hardin nin mga Aninipot.  Masiram ini sa pritos na sira, inun-on, karne, ensaladang talong o pipino.

Kaya an tugon kan mga Aninipot, dai nanggad pagbasang-basangon an puon nin ibà sa natad nindo o kan kataid na harong. Kumua nin hagyanan o pantukdol kun pwede nang gunuon an bunga. Kun hali sa puon kan kataid an ibà, bangai na saná kan linuto mo tanganing maugma man sya. Sabi ni Inay Aninipot, kun marhay an kalag mo, tibaad ihinghing nya saimo an resipe kan iba pickle relish hali sa Hardin o tawan ka nya nin luglog na linagan kan dutdutan o atsarang ini.

.

Si Maria Leny E. Felix sarong paratanom asin paraluto sa Hardin nin mga Aninipot kun dai naglulupad-lupad. Kagsurat kan librong Rekado asin Rekwerdo. Kairiba kan mga grupong nagpapatalubo sa Irukan: Center for Sustainable Environmental Governance, sarong proyekto na an misyon pangatamanan an mga natural na kahoy sa Pilipinas asin mga salog sa Bikol.