Pàno ko malilingawan an tangro na imbong kan lutong Sorsoganon. Ngunyan na mauran an panahon, nagigirumduman ko an ananakla sa Prieto Diaz ta mas dakol an dakop kun tag-uran. Kapamilya an ananakla kan crayfish na madadakop sa mangroves o bakawanan na igwa nin dikit na askad an tubig. Garo ini sadit na banagan o lobster na mahamis-hamis an namit kumpara sa usbon. Pwedeng gàgaon o unugon sa ganot kan nagkakalaga-kagang tubig dangan idutdot an laman sa suka na may bawang asin sili sa oras nin pagkakan. Kun igwang nyog, masiram an ginutaan kaini na sinalakan nin lumbod na langka. Para sa espesyal na okasyon, pwede ining ihurno sa mantikilya na may dinukdok na bawang asin giniris na sili. Sa sarong restoran sa Suva, Fiji, nanamitan ko an kabaing na kakanon-dagat, an ginutaan na Fijian mud crabs na binudbudan nin Mexican coriander. Maski masiram man ini, dai ko pa giraray ipapadaog an ananakla kan Sorsogon. Tentasyon sa siisay man na nagdidyeta an gisong ananakla ta sa siram kaini, dakol kang makakakan na maluto. (Ed’s note: Kapinunan pa saná, nakakagutom na.)

Apwera sa ananakla, makukua sa probinsya kan Sorsogon an manlainlain na klase nin masiram na kakanon asin matitibay na mga paraluto. Siisay an dai mauugma ki Tiya Betty, an gurangan na paraluto kaidto sa Our Lady of Penafrancia Seminary, Sorsogon. An tagingting kan harak-hatak nya siring na ka-siram kan saiyang maharang asin naglalana-lanang ginutaan na santol. Igwa ining salak na mariguso asin binangutan nin làbas na balaw. Kun buhay pa ngunyan asin napadpad sa Sorsogon an chef na si Anthony Bourdain, mauugma sya kun manumpungan nya si Tiya Betty, ta sa tahaw kan mga suanoy nyang usipon manungod sa istilo nin pagluto, tatangruan sya kaini nin simpleng kakanon, alagad managom. 

Sa pagsuroy-suroy ko sa Sorsogon, namidbidan ko man si Mamay Belen na ngunyan yaon na sa paraiso ni Amang Dyos. Nakaistar sya sa Barangay Buhang, saro sa mga kostal na barangay kan Bulusan, Sorsogon, na bastante sa sira asin iba pang kakanon-dagat. Sa harong nya nanamitan ko an inun-on na turos o rabbitfish (Siganus guttatus). Saro ining sadit na sira na dakula asin maitom an mata sagkod garo ngusong-rabbit kaya nginaranan na rabbitfish. An kulor kan kublit nya halong kanaryo asin itom. Bakong kagayunan an panluwas na itsura kan turos kaya dai mo huhunaon na abang nagom kan namit. Sadiring suka na gibo sa tubig kan nyog an pantimpla ni Mamay Belen sa inun-on na turos, binudbudan nin dinukdok na làya na hali sa natad nya, tama sanang asin, bawang sagkod sibuyas, dangan kakagan nin siling labuyo bago halion sa kalayo. Simpleng pakaluto sa turos, alagad makakamati ka nin kasagkudan sa kakanon o an inaapod na foodgasm.  

Pag yaon ako sa Syudad kan Sorsogon, an pagbisita sa saudan parte kan iskedyul ko. Garo ini sarong ritwal ta pirming interesante sakuya an saudan maski sibot, surusuan asin manlainlain an parong ta digdi mo mahihiling an totoong buhay kan sarong lugar. Magayagayang hilingon an makulor na mga papag nin mga prutas, gulay, sira, karne asin iba pang paninda. Iba-ibang klase nin tawo an masasabatan. Maugmang dangugon an surubahan, iristuryahan sagkod tarawadan sa presyo kan barakalon. Dai ako pwedeng maghali sa saudan na mayong bitbit na kuyog, bin`utong, puto lanson, asin suman. “Kun muya mong magkakan nin preskong lato, kaipuhan amay kitang magsaod”, iyan an pirming pagirumdom kan amiga kong si Benett, an nagtukdo sakuya kun pàno magkakan nin lato o seaweeds na pinirisan nin limonsito na may asin. Paborito ming padisan ini nin sinanlag na pasayan na nag-hiikul-hikol pa mantang linuluto.

Dai kumpleto an istorya ko manungod sa lutong Sorsoganon kun mayo an lutong Tootsie. Bistado si Tootsie o Reynaldo Jamoralin bilang Bikolanong parasurat, peryodista, asin historyador. Bakong dakol an nakakaaram na matibay man syang paraluto bago sya na-stroke asin nagadan kan Marso 12, 2012 sa edad na 66. Sa harong ninda sya an mas nagsasaod asin nagluluto. Maugmang girumdumon na mantang naglulubid kami nin kun anu-anong istorya manungod sa artista, pulitika, o trabaho kan saiyang agom na si Ella asin aking si Suyin, sibot man si Tootsie magluto nin pangudtuhan o pamanggihan. Kaniguan na siram an ngaran ko sa giso nyang adobong baluko o pen shell (Pinnidae). Sarong kakaibang kakanon an baluko na bantog sa mga Sorsoganon. An namit kan laman kaini siring sa pinagsarong tahong asin bibi. Pwedeng prituhon o gutaan an baluko, alagad numero uno an adobong baluko ni Tootsie na binudbudan nin alang na laurel o bay leaf. Sya man an inot na nagpabisto sako kun gurano kasiram an spaghetti na linuto sa preskong kamatis na may salak na oregano. Sa paghuna ko sana, padagos nyang pighahambog ki San Pedro an pulutan nyang sinanlag na mani na may kaffir lime mantang nag-iinom kan paborito nyang serbesa kahampang si Ryan Filgueras asin Jess Hapal, an mga amigo nyang human rights workers.

Alagad, an masasabi kong masterpiece nyang luto iyo an mga suraton asin mga inisyatiba na sinapna nya para ipakipaglaban an mga karapatan pantawo. An nagkakapira sa kontribusyon nya iyo an duwang edisyon kan librong Tracing: From Solsogon to Sorsogon na pinublikar kan Social Action Center (SAC) asin National Commission for Culture and the Arts (NCCA) kan 1994. Nabilog nya man bilang editor asin saro sa mga kagsurat an librong Pulang Hamtik, sarong koleksyon nin halipot na saysaybuhay kan mga martir na hoben sa panahon kan Martial Law sagkod sa dekada ‘90. Sagkod ngunyan buhay “Si Bulusan nan si Agingay,” an bayling-drama na sinurat nya sa tataramon na Sorsoganon basado sa lokal na alamat kan mga danaw na Bulusan sagkod Agingay”. Kan Oktubre 23, 2015, pinasali ini sa Abelardo Hall sa Unibersidad nin Pilipinas, Diliman. Kaiba man sya sa nagbilog kan Pagsurat Bikolnon kan taon 2000, an pinakainot na taragpuan nin mga parasurat hali sa anom na probinsya kan Bikol.

Sa mga panahon na inaabutan ako nin pungot sa maribong na sitwasyon kan Pilipinas, nakakaisip na magdulag pasiring sa ibang nasyon o magi na sanang bungog na sawa, minapasabong an tataramon ni Tootsie: “Bako gabos na kakanon masiram, alagad hahamilon mo tanganing dai magutom, tanganing padagos na mabuhay. Arog man yan sa pagsirbi ki Inang Banwaan, bako gabos kaugmahan an resulta. Minsan mas dakol an kamunduan asin pwede ka pang mapreso o magadan, alagad minapadagos kita ta kumpara sa kakanon na pwedeng mag-expire, an pagkamuot sa banwaan mayong expiration date.” 

Tama man nanggad an mga linya sa rawit-dawit ni France Clavecillas na yaon sa libro nyang Wounds of My Landscape (2013) bilang paglaladawan ki Tootsie: 

Pluma

Para kay Tootsie, sarong nagsusurat
parasa sa kapakanan kan kinapobrehan

Arog kan tinta
an hagobohob kan salog
nadadangog
hale kun saen
sagkod sa piggigikanan
kan satong takot
pero dai nakakapahiro
sa gabos.

Alagad nanudan ta
na an tinta sa papel
garo dagat an kusog.

Arog kan tinta
an luha
pinapalinig
an paghiling ta
sa mga bagay-bagay;
sisaniban an uran sa kalye
sa pagsusog kan tubig
na estaran
kan mga pinaniniwalaan ta
sa buhay.

Arog kan dugo,
an tinta kabaing nin buhay
kun iniistorya an pagmawot
kan mga paraoma
o mga pobreng taga siudad
na naghahanap nin trabaho
para makapaadal sa U.P.
o sa Ateneo
o sa pinakaharaning maray na unibersidad;
o kun iniistorya an mga aking nagagadan sa dengue
na dai nakapadoktor;
o kun iniistorya an mga nangaki
na nasa pangpang nin kahaditan
asin kagadanan.

Arog kan mga pana,
minamarkahan
asin pigsusundan
kan tinta
an kahiwasan asin dai natatapos
na mga kamawotan ta sa buhay
o mga kaba-kaba
o purisaw,
sobrang kaogmahan
o paglaom
o an gabos na iyan
dahil garo pawikan
o garo conejo
an lakaw ta
pasiring sa bagong
padudumanan.

.