Intiro pang malibog sa isip ko kun ano an tutukaron sa inot kong pagsurat digdi sa Magbikol Kita. Pirang bulan nang mayo ako sa tultol na pag-iisip. Pirming purisawa. Pirming takot. Pirming anggot. Sabagay, siisay man bayâ ako para dai makamati kaiyan? Sisay an dai matatakot? Siisay an dai maaanggot na kun sa arualdaw na pagbuhay, pirmi kitang mayong kasiguraduhan?

Arog kan pigdikta na oras nin kwarentina sa inot na bulan kan lockdown, an tinugâ na ayuda sa mga nangangaipo, an liquor ban kan syudad na pinaplanong ibalik, an trabaho kan mga obrero sa ABS-CBN na nawaran prangkisa, an pagbuhay kan mga musikero na nawaran gigs, an kuryente sa harong na pawara-wara na nagdadagdag sa init kan panahon, an trabaho pag nakagradweyt sa college, si pagsabi ni Digong na CoViD19 an numero unong problema. Gabos yan mayong kasiguraduhan. Urog na an buhay kan mga nagkikipagtusayan para sa hustisya asin sa satuyang mga karapatan, mayong kasiguraduhan sa irarom kan sarong pasistang rehimen.

Aram kan mga magurang ko na ako sarong aktibista. Kan nagpundo ngani ako sa pagklase para magpahingalo asin itao an oras sa pag-abante kan mga lehitimong pangapudan kan banwaan, nagsuporta man sinda. Syempre sa puon, kontra an mga magurang ko. Bako dahil sa tipikal na saláng paghiling sa mga aktibista na “mayong padudumanan” kundi dahil sa aram ko, na aram ninda, kun ano an mga pwedeng mangyari. Sabagay, masasaksihan sa radyo, TV, asin dyaryo an mga nagkakanigong pagbalgar sa satuyang mga karapatan pantawo.

Sarong taon na an nakaagi, làbas pa sa sakuyang isip an anggot asin pagkamundo sa nangyari sa sarong kaibahan sa pakikilaban. Si Ryan Hubilla, sarong 22-anyos na senior high school student, aktibista, asin human rights worker kan Karapatan Sorsogon, ginadan kan estado alas-8 nin aga kan Hunyo 15, 2019. Kaibanan sa tricycle, kun sain sya binadil, si Nanay Nelly Bagasala, saro man na human rights worker kan Karapatan Sorsogon. Nangyari ini sarong bulan bago sinda mag-testigo sa korte patungkol sa mga harassments, surveillance, asin intimidation kan mga pwersa kan estado sa mga aktibista.

Dai ko man sinda gayong bistado pero mati ko an takot, pagkamundo, asin anggot. Bako saná huli sa surunudan an mga paggadan, kundi huli ta dai harayong mangyari sako an nangyari sainda. Aram ko naman an reyalidad na ini puon pa kan nanugâ ako na itatao ko an makakaya ko sa pagsirbi sa banwaan—sa pagkurahaw kan satuyang mga karapatan asin an paglapigot na matawan hustisya an mga dapat matawan—dakulon iyan karibay. 

Duwang aldaw matapos mangyari an insidente sa Sorsogon, ginadan man sa syudad nin Naga si Nephtali Morada. Dati syang Bayan Muna regional coordinator asin empleyado kan gobyerno sa kapitolyo sa mga panahon na sya buhay pa. Pirang taon nang dai aktibo si Neph sa nasyunal-demokratikong paghiro alagad iyo man giraray ini an nangyari saiya. 

Puon kan pinirmahan ni Duterte an Memorandum Order No. 32, na nagpapadakol sa bilang kan mga pulis asin militar sa Samar, Bicol, asin mga probinsya kan Negros, sunod-sunod na an mga paggadan. Si Ryan, Nelly, asin Neph, mga biktima sinda kaini.

Parani nin parani sakuya an peligro. Tano ta yaon pa ako digdi?

Sa rekord kan Karapatan Bicol (sarong alyansa nin human rights workers) sa paglaog kan Pebrero 2020, 16 na Bikolano na an nagadan puon kan pinirmahan an MO32 kan Nobyembre 2018. Pero bago pa man iyan pinirmahan, 62 na an bilang kan state-sponsored killings sa irarom kan termino ni Digong. Kadaklan igdi, mga parauma.

Kasabay kan mga paggadan, yaon an mga daing untok na pagbalgar sa satuyang mga karapatan pantawo. Labi-labi an intimidation asin harassment na ginigibo kan mga militar sa mga kabukidan kan Bikol. Dakol pamilya sa bulod an pinapalayas sa saindang mga harong. Dakulon mga biktima nin mga fake rebel surrenderees—mga tawong kinukuanan ritrato, tinatawan bagong pangaran, asin pinapaluwas na mga NPA sinda. Magkapirang fact-finding missions na an inibanan ko sa panginot kan Karapatan Bikol. Duman ko nadangog an tunay na pulitikal na kondisyon kan mga nasa laylayan. 

Nakakagirabo. Nakakatakot. Nakakaanggot.

Dahil ngani sa nangyayari an mga arog kani sa banwaan, dai nawawara an paglaban. Yaon pirmi an ribok sa mga tinampo na gibo kan mga tawong pinapanô an kasentruhan para saná ibalangibog kun ano an dapat ipadangog. 

Natatakot an rehimen sa daing untok na paglaban kan namamanwaan. Kaya dai na nakakangalas na dakulon ginigibong paagi para mapapundo an mga tawo sa pagtaram.

Apat na aldaw matapos pirmahan an kinakatakutan na batas na Anti-Terrorism Act of 2020, dinakop si Jen Nagrampa, Regional Chaiperson kan BAYAN Bicol asin Bikolana Gabriela, National Vice Chaiperson kan Gabriela, asin 6th nominee kan Gabriela Women’s Party. Tinawan syang warrant of arrest sa pekeng kaso na double murder. Duwang aldaw kan dinakop si Ate Jen, sinunod naman si Pastor Dan San Andres, spokesperson kan Karapatan Bikol, sa parehas na kaso.

Sinda mga personal kong kabistado. Nakaibanan ko na sinda sa magkapirang fact-finding missions, kilos-protesta, relief operations, asin sa mga adbokasiya para sa karapatan pantawo. Sarong ina. Sarong ama. Parehas ginigibo an gabos para sa pamilya asin para sa banwaan. Takot an gobyerno sa mga arog ninda. 

Totoo talaga. Haranihon na sako an peligro. Sinasaru-saro na an mga kaibanan asin mga kabistado ko sa paghiro. Yaon pirmi an pagirumdom kan sakuyang ina na maglikay pirmi. Pero mantang yaon sa taid ko an takot, mas nagkakarason para dai magpundo. Ginugusto pa kan mga pasista na matakot kita. Dapat lang pangibabawan ta an takot sa paagi nin daing pugol na militanteng paghiro.

Kunsabagay, maghiro man o dai, mayong kasiguraduhan an buhay kan tawo sa irarom kan gobyernong mayong pakiaram sa satuyang mga karapatan. Pinatunayan na iyan ni Kian Delos Santos, Carl Arnaiz, asin ni Danica May Garcia—mga hobenes na biktima nin madugong giyera kontra droga.

Sa gabos na mga nangyari, duman ko mas naiintindihan an dalan na pinili ko. Sa kada pasismo na ginigibo kan estado, makusog an paglaban kan mga tawo. Sa pagkusog kan paglaban kan mga tawo, mabalos na mabalos an estado. 

Mayo talagang pinipili an puro kan badil. Kun kiisay man iyan magtugpa, may matutumba, may maagrangay, may buhay na mararaot, may makarigos nin dugo. Yaon an takot. Pirming mayong kasiguraduhan an buhay kan mga nagtutumang. Pero an sinisigurado ko kaiba an naglalakop asin nagkukusog na bilang kan mga tawong nagtutumang: dai mawawara an paglaban. Sa pagkawara kan saro, pirming may masirang na dakol.

Kaya kun hahaputon kun tano yaon pa ako digdi? Iyo. Yaon pa ako digdi dawa mayong kasiguraduhan. Yaon ako digdi ta kaipuhan. 

An tamang hapot, ano ta dai? Kun bako kita, si isay?

.