Sobra an sakuyang kaugmahan kan imbitaran ako ni Vic [Nierva] na magsurat sa website Magbikol Kita. Pero may kaibahan na nerbyos an sakuyang ugma ta dai man ako nagsusurat sa Bikol. Mayo akong aram sa Bikol grammar. Sabi ko ki Vic, an Bikol ko Bikol Sipocot na nanudan ko sa istasyon kan tren kan ako nagdadakula kan dekada ’60.

Pero napaghuna-huna ko na an importante sa sarong lenggwahe nagkakairintindihan an mga tao. Kun nagkakairintindihan kami kan si mga tambay kaidto sa istasyon kan tren sa Sipocot saka kan sakuyang mga kakawat asin kaklase, napag-isipan ko na maiitindihan kan mga kapwa ko Bikolano an mga susuraton ko.

Magayon asin suportado ko ining proyekto ni Vic. Dakulang tabang ini nganing mas maintindihan ta pa an esensya kan kulturang Bikolnon kun ginagamit ta an satuyang sadiring lenggwahe sa pagtaram, sa pagsurat, asin saka sa pag-intindi kan mga bagay-bagay na nangyayari sa satuyang kapalibutan.

Haloy na panahon akong mayo sa Pilipinas ta nag-migrate kami sa Amerika kan 1980. Kan nagbalik ako sa Naga kan 2015 tanganing magtukdo sa sarong unibersidad, narisa ko na Tagalog ng magtararam an mga estudyante. Pag hinahapot ko an mga estudyante kun Bikolano sinda o Tagalog, an simbag, “Bikolano, sir.”  Sabay hapot ko kun tatao sindang magtaram nin Bikol,  simbag tulos ninda, “Iyo man, sir.” Sabay hapot ko na naman, “Ano ta Tagalog kamo kun magtaram o makiulay sakuya?”  Kun minsan minangisi na saná, pero mayong malinaw na eksplanasyon kun tano ta Tagalog, bakong Bikol, an lenggwaheng  ginagamit.

Sa opinyon ko, unconscious o tuod na an mga estudyante na magtararam sa Tagalog kaya dai na ninda maeksplikar kun tano ta Tagalog, imbes na Bikol, an saindang ginagamit. Arog baga kaiyan an tawo. Pag tuod asin pirming ginagamit o ginigibo an sarong bagay, halos automatic ng ginigibo ini, dai na pinag-iisipan.

Sa SM malinaw kun tano Tagalog magtararam an mga salesgirls. Sabi sakuya kan nakapirang salesgirls, may reglamento daa an management kan SM na dapat Tagalog an saindang gamiton pag nakikiulay sa customers ta tibaad bako man gabos na customers mga Bikolano.

Naiintindihan ko an arog kaining reglamento, pero ano ta maski Bikolano o Bikolana an mga customers, Tagalog man giraray an dapat ginagamit?

May makuapo ako sa sobrino na Grade 1 pa saná pero Tagalog na kun magtaram sa laog asin sa luwas kan harong. Parehong Bikolano an mga magurang.

May bistado man akong aki, limang taon an edad, purong Bikolano an mga magurang, pero Tagalog na kun magtaram. Dai tataong magtaram sa Bikol an aki.

Yaon sain an pagkukulang kan mga magurang o mga edukador ta may tendensya an mga aki ngunyan na magtaram sa Tagalog imbes na sa Bikol?

Sa paghiling ko, kun padagos an arog kaining tendensya kan mga Bikolanong  aki asin mga jovenes na magtararam sa Tagalog, maabot an panahon na magiging endangered an lenggwaheng Bikol.  Baka ngani magi pang extinct.

Susog sa Wikipedia, “Endangered language is a language that is at risk of falling out of use as its speakers shift to speaking another language.”

Idineklara kan UNESCO na igwang limang klase nin language endangerment.

An inot na duwa  iyo an inaapod na safe  saka vulnerable, kun sain an lenggwahe dai pigtataram kan mga aki sa luwas kan harong.

An sunod inaapod na definitely endangered, kun sain dai na pigtataram kan mga aki an lengwahe.

An pan-apat iyo an inaapod na severely endangered, kun sain an lenggwahe  ginagamit na saná kan mga gurang (oldest generation).

An pan-lima iyo an inaapod na critically endangered, kun sain kakadikit na saná sa mga gurang (oldest generation) an naggagamit kan lengwahe.

Ano kaya an mangyayari kun an masunod na henerasyon sa satuyang mga lolo asin mga lola dai na nagtatararam nin Bikol?

May pagka-ironic ngani ta an nagtanom sa isip ko na ipagrukyaw an kulturang Bikolnon, kaiba na an pagsurat saka pagtaram nin Bikol, sarong Heswitang Amerikano—si Fr. James O’Brien.

High school pa saná kami sa Ateneo de Naga, pigtukdo na samuya ni Fr. O’Brien na importanteng mamutan asin buhayon tang mga Bikolano an sadiri tang kultura, kaiba na an lenggwahe, ta ini an magtatao nin kahulugan sa satuyang pagkatao. 

Sa Ingles, sabi nya, “Our Bikol culture will define us as a people. You abandon your culture, and you lose your identity. You lose your language and you are nothing.” Hararom na kaisipan na sagkod ngunyan dai ko nalilingawan.

Siguro iniisip kan ibang mga Bikolano na mas sikat o prestihiyoso an Tagalog kumpara sa lenggwaheng Bikol. An simbag dyan ni Fr. O’Brien, “Bikol is the best.” 

Dai ko man sinasabi na bakong importante an Tagalog. An sinasabi ko dapat saná na magtaram kita sa Bikol. An henerasyon ko anas man matibay magtaram nin Tagalog. Pero kun kami-kami an nag-uurulay, Bikol man giraray an samuyang ginagamit. 

Ngunyan iba na an panahon. Pag parehong Bikolano o Bikolana an nag-uurulay, may tendensya na magtaram sa Tagalog. 

Minsan na-ospital ako kan yaon ako sa Naga. Sarong aldaw, pig-eksplikar sakuya  sa Tagalog kan si Bikolanong doktor si resulta kan si ultrasound. Sinabihan ko sya sa Bikol na pwede man kaming mag-ulay sa Bikol ta pareho man kami Bikolano. Pero si simbag nya sa Tagalog man giraray. Dai man ako nagpadaog, sinimbag ko liwat sya sa Bikol. Garo kami ido saka ikos, maski na ngani nagkakaintindihan, mayong gustong magpadaog kun anong lenggwahe an gagamiton.

Susog sa mga eksperto, igwang 6,000 sagkod 7,000 na lenggwahe sa kinaban.  Mga 50 sagkod 90 porsyento kaini magigin extinct sa maabot na 2100.

Saro na daw an lenggwaheng Bikol digdi?

.