Kan Byernes, Agosto 14, 2020, ibinungsod kan Ateneo de Manila University Press sagkod kan Ateneo School of Government an annotated reissue kan Some Are Smarter than Others ni Jose Ricardo L. Manapat. Sagkod ngunyan, an librong ini, na haros 600 na pahina an laog, an pinakakumprehensibo asin detalyadong naratibo dapit sa kasaysayan kan amigotismo (o cronyism) kan diktadurya ni Ferdinand Marcos. 

Nagpuon an librong ini bilang sarong anonimo asin kwarentang pahinang folleto saná na pinunan isurat ni Manapat kan 1978 asin ipinublikar sa nagsunod na taon. Pigpalakop nya ini sa mga impormal na paagi sa tabang kan saiyang mga katuod sa Kapulungan ng Sandigan ng Pilipinas (KASAPI), sarong underground na grupong pulitikal na aktibo puon kan mga huring taon kan dekada 60. Pirang semana saná pagkaluwas kan folleto sa imprenta, naglakop ini sa Manila asin nakaabot man sa mga probinsya. Inapod ini kan publiko na The Octopus, sarong reperensya sa nakakurit na pugita na may duwang payo sa takop kan dokumento na kinurit kan saiyang ina. An pugita asin an mga galamay kaini rinirepresenta an rayo sagkod hiwas kan impluwensya, interes, sagkod institusyunalisadong kurapsyon ni Marcos asin kan saiyang mga crony sa haros gabos na aspekto kan ekonomiya kan Pilipinas. 

Dawa peligroso asin magastos an pagpublikar kan dokumento, dinagos man giraray ninda an proyekto tangarig maipaisi ninda sa publiko an ilegal na yaman ni Marcos asin kan saiyang mga crony. Huli kaini, nakaresibe si Manapat nin kadakol na death threats. Kun kaya kan 1980, napiritan sya na maglayog pasiring Amerika, kun sain sya nag-distyero (exile) sagkod na napatalsik si Marcos kan 1986. Sa New York sya nag-irok asin duman nya sinurat an mas halawig na bersyon kan folleto.

An Some Are Smarter than Others iyo an pinahiwas asin updated na bersyon kan The Octopus. Pinabisto kaini an konsepto nin crony capitalism sa diskurso sa lado politika sagkod kasaysayan.

Tinukar ni Manapat sa libro an yaman kan pamilyang Marcos. Pigtaidtaid nya kun pano naggastos nin kwarta an pamilya sa kun pàno nagtitios an kadaklan kan mga Pilipino, dangan ipinaliwanag na an pahingurag na yaman kan nagkapirang pamilya dara kan pagtios kan kadaklan. Igwa ining mga datos na nagpapahiling kan malnutrisyon asin pagtios sa Pilipinas, mantang sa mga apendise man ipinapahiling an mga mamahalon na mga artworks asin alahas na binarakal ni Imelda.

Ipinaliwanag nya man sa libro kun pano nagbuskad an crony capitalism sa Pilipinas, dangan sinambit na an kaso ni Marcos bakong aberasyon. Sa tabang nin mga primaryang burabod arog kan Estado de las Islas Filipinas (1810) ni Tomas de Comyn sagkod an Informe Sobre el Estado de las Islas Filipinas (1842) ni Sinibaldo De Mas, ipinahiling ni Manapat na bako na bago an paggamit ni Marcos kan kapangyarihan nin estado para paurugon an saiyang yaman asin pagrurugaring. Susog ki Manapat, saro ining “historically established pattern of behavior” kan tradisyunal na elite sa Pilipinas. Mahihiling ini, halimbawa, sa institusyon kan indulto de comercio kun sain an alcalde mayor nagdidilihensya sa pagmukna nin mga monopolyo asin sa pagkokolekta nin buwis sa mga tawo pasiring sa sadiring bulsa. Siring man an pagigin kaniguan ni Imelda, bago na ining bago. Kan 1968, nagkaigwa nin sarong engrandeng pagtiripon para sa kaaldawan ni Eugenio Lopez Sr. sarong midbid na oligarka (alagad bakong amigo) na may kagsadiri nin mga plantasyon nin asukar, dyaryo, kumpanya nin kuryente, sagkod istasyon nin telebisyon—an ABSCBN—asin patron nin mga naging presidente kan Pilipinas. Susog ki Manapat, may mga chartered na mga eroplano pa kaidto haling Amerika sagkod Europa tangarig ihatod an saiyang mga bisita. An handa man mga mamahalon na kakanon sagkod inumon, may banda pang hali sa Amerika. Inapod an nasabing na birtdeyhan na “party of the century.” Sinasabing an okasyon na ito an nagtao ki Imelda nin mga ideya kun papano maggastos sagkod mamuhay. 

Sarù-sarô man tinukar ni Manapat an mga crony ni Marcos, siring na an saindang mga negosyo, interes, yaman, pagrurugaring sa Pilipinas asin sa ibang bansa, sagkod an saindang mga istorya kun pàno sinda naging dayupot na katuod kan diktador. Halawigon ining listahan nin mga pangaran na sinasabing natagitihan nin biyaya—biyaya arog kan mga choice positions, monopolies, concessions, government contracts, asbp. Ipinahiling man digdi ni Manapat kun pàno ginamit ni Marcos asin mga amigote an estado sa pagmukna nin mga monopolyo, paghabon nin mga pondo o kontribusyon (pamilyar daw?) kan mga pensyonado sagkod parakopra, pag-anab nin daga sa mga parauma, paggadan sa negosyo kan ibang tradisyunal na oligarkang bakong kaalyado, asbp. 

Dai man pinalagpas kan mapanas na kritisismo ni Manapat dawa an pira sa mga estimadong personahe sa pulitika urog na si dating presidente Corazon C. Aquino na kinsokonsiderar kan kadaklan na imahen nin demokrasya, asin kun pàno nya pig-daihan na i-default an trilyon na utang ni Marcos. Tinuyaw nya man si Jovito Salonga, sarong batikan na senador, asin kun pàno nagpalya an Presidential Commission on Good Governance o PCGG sa paglamag sa mga Marcos asin sa pag-rekober kan saindang bilyun-bilyon na iligal na yaman, nin huli sa nepotismo asin kawaran nin aksyon, siring man an mabansay na senador na si Raul Roco sa saiyang partisipasyon sa kontrobersyal na ACCRA asin an pagtukaw nya sa board of directors kan pira sa mga darakulang kumpanya kan mga crony ni Marcos. 

Makulugon, mapagalon, makaanggot, sagkod magabat sa buót basahon an siring na libro. Bako saná nin huli sa kun pàno ginamit kan mga nasa poder sagkod mga dakulang-tawo an estado para paurugon an saindang mga sadiri, yaman, sagkod pagrurugaring, kundi kun pàno nagti(ti)rios an satuyang mga kahimanwa nin huli digdi—arog na sana kan mga parakopra na binuwisan asin haros mayo man nakuang benipisyo hali sa COCOFED, kan mga pensyonado na naglalóm sa SSS asin GSIS, alagad nakulimbat an saindang mga pinagsakitan na kwarta, asbp. Kan sinusurat ko ngani an mga anotasyon kan libro kan taon 2018 asin 2019, kinaipuhan kong butasan ini nguna, mag-untok, alagad i-proseso an mga datos na nababasa.

Alagad sarong mahalagang tekstong an libro nin huli ta ini sarong makusog asin epektibong armas kontra sa pagrebisa kan satuyang kasaysayan asin sa propaganda kan mga Marcos kan ini inot na ilinuwas kan 1991. Tinuyo man kan kagsurat o dai, sinsabing dakula an nagin impluwensya kan libro sa opinyon kan publiko asin sa kinaluwasan kan eleksyon kan 1992 kun sain nagdalagan sinda Imelda Marcos (sa irarom kan partidong Kilusang Bagong Lipunan) asin Eduardo “Danding” Cojuangco Jr. na sarong crony ni Marcos. Sinda panlima asin pantulo sana sa nasabing pirilian. Dawa ngani si Jovito Salonga, ika-anom sana! Si Fidel V. Ramos an nanggana kaidto, mantang si Miriam Defensor-Santiago man an pinili kan mga taga-Metro Manila.

Pagkalihis nin 29 taon puon kan inot ining naipublikar, bako sanáng napapanahon an Some Are Smarter than Others kundi kinakaipuhan. Rumdumon na kan 2016, tinugutan kan presenteng administrasyon an pamilyang Marcos na ilubong si Ferdinand sa mga Libingan kan mga Bayani. Pirang kaso man ni Imelda asin kan mga crony ni Marcos an ibinasura kan Korte Suprema nin huli ta photocopies saná an mga ebidensyang iprinisenta kan PCGG. Risahon man na ini mga pagpurbar na lingawan o ipasipara na saná an saindang mga sala. An librong ini, kun siring, an satuyang pusog na depensa kontra sa mga danay na nagpupurbar bàguhon asin rebisahon an kasaysayan kan diktadurya asin sa propaganda na nahihiling ta sa internet tangarig makabalik an pamilyang Marcos sa poder.

Sa panahon kan disinformation asin kan mga bayad na trolls, an historikal na impormasyon sa Some Are Smarter than Others an satuyang panlaban. Kun kayâ kun mabasa man nindo ini, iniimbitahan ko kamo na mag-post sa Facebook o kaya mag-tweet nin mga passages gikan digdi tangarig maihiras asin mapalakop an impormasyon na iwinalat satuya ni Ric sa paagi kan librong ini.

Lugod iparumdom kaini satuya an kadikluman na inaragihan kan satuyang nasyon, an katutuuhan dapit sa diktaduryang Marcos, siring man an amigotismo (cronyism) na nagdanay sa saiyang rehimen, asin padagos tang ikukurahaw an satuyang grito de guerra: dai liwat, dai nanggad.

Para sa mga interesadong magbakal nin kopya kan Some Are Smarter than Others: The History of Marcos’ Crony Capitalism, mag-email sana sa [email protected] o kaya bisitahon an Ateneo de Manila University Press website, o an saindang pahina sa Lazada o Shopee. Dios mabalos kinda Karina Africa Bolasco, pamayo kan Ateneo de Manila University Press, Christy Manapat-Sims, Lisandro E. Claudio, sagkod JC Punongbayan.

.

.