Sa sarong artikulong ipinublikar kan 1967, nasambit kan Amerikanong historyador na si John Larkin, na an kawaran nin (o kadidikit na) mga pag-adal sa kasaysayan kan mga lugar sa luwas kan Manila sagkod Katagalugan, partikular sa mga rural na mga banwaan, saro sa mga problema sa pagsurat kan kasaysayan kan Pilipinas. Kan dekadang nasambit, lumbod pang marhay an pag-adal kan manlainlain na mga rehiyon, probinsya, syudad, sagkod munisipalidad, o an inaapod na local history. Kun igwa man nin nagkapirang naisurat, bakong sopistikada an saindang mga metodo, dawa pa igwa sinda nin mga primaryang burabod na hali sa mga artsibo. Kun igwa man nin mga maray-maray, an mga kasaysayan na ini manungod sa Cordillera o Sulu. Susog ki Larkin, dai pang gayo naaadalan an ibang mga Kristyanong grupo arog nin mga Pampangan, Bisaya, Bikolano, asbp.

Mas tinawan nin panahon kan mga historyador an pagsurat nin mga inaapod na “national” o “general histories” kan Pilipinas kaidto. Tinawan ninda nin urog na importansya an mga ‘darakulang’ pangyayari sa Manila sagkod sa mga kataraid kaining probinsya (Batangas, Laguna, Cavite, sagkod Bulacan), an eksenang politikal sa gobyerno nasyonal, siring man an mga agi-agi kan mga prominenteng persona o kan mga “bayani.” Maray na halimbawa kaini an Revolt of the Masses: The Story Bonifacio and the Katipunan sagkod History of the Filipino People ni Teodoro Agoncillo. The First Filipino ni Leon Ma. Guerrero, Between Two Empires ni Theodore Friend, an mga libro ni Greogorio Zaide, asbp. “An malain lugod kaiyan,” sabi kan Heswitang historyador na si Fr. Francisco Mallari, “baad isipon nin mga tawo na an kasaysayan kan Manila (o kan Katagalugan) iyo na an kasaysayan kan Pilipinas, o kaya an Manila an Pilipinas!” Kaya nasa background saná kan kabisera an mga lokalidad.

Igwa man nin tendensya an “national history” na i-postular an pagkaparareho kan pagdanas kan sarong pangyayari—na kun ano an nangyari sa Manila (o sa Katagalugan), iyo man an nangyari sa ibang rehiyon o probinsya. An isyu kan friar estates sa Calamba (kun sain inquilino an pamilya ni Rizal) sarong maray na halimbawa kaini. Susog ki Filomeno Aguilar Jr. lokalisado saná ini sa Katagalugan. Bako ining isyu sa mga taga-Mindoro, kun sain may 20,000-ektaryang daga an mga Rekoletos sagkod sa mga taga-Cebu kun sain igwang mga daga an mga Agustino. An kumbensyunal na pagsurat nin kasaysayan minasabi na garo baga isyu an friar estates sa bilog na Pilipinas, alagad bako man. Nagkataon sana gayod na si Rizal an ehemplo kaya naging ‘nasyunal’ ini.

Para maresolba an siring na mga problema, kaipuhan na urog pang adalan an mga manlainlain na lokalikad sa Pilipinas, isurat an mga naratibong nakapalibot digdi, urog na an mga madali nang malingawan, tangarig makakua nin mga datos na masuplay kan inapod ni Larkin na “building blocks” sa pagbilog nin “substansyal na edipisyo para sa pagsurat kan satuyang kasaysayan.” 

Kan dekada 70, dinangog kan mga historyador—banyaga man o Pilipino—an pangapudan ni Larkin. Naging prolipikong interes an lokal na kasaysayan nin Pilipinas sadkod sa nagsunod na duwang dekada. Kadaklan sa mga pag-adal, nagpokus sa manlainlain na mga etnolingwistikong mga grupo sa luwas kan Katagalugan, pinaghurup-hurupan an pagkakalain sa “sentro” kan saindang pagdanas kan kolonyalismo, sagkod nagsurat nin kasaysayan na awtonomiko sa kabisera. An mga pag-adal ninda Larkin (Pampanga), Alfred McCoy (Iloilo), Michael Cullinane (Cebu), Bruce Cruikshank (Samar), sagkod Norman Owen (Kabikolan), pira saná sa mga marhay na halimbawa kaini. Igwa man nin kontribusyon an mga Pilipinang historyador, arog nina Rosario Mendoza Cortes, kagsurat kan Pangasinan: 1572-1800 (1974) sagkod Milagros Guerrero, kagsurat kan Luzon at War (1977). 

Kan dekada 80, naging prolipiko man an pagsurat kan kasaysayan nin Bikol sa panginot ni Norman Owen, kagsurat kan Prosperity without Progress na ipinublikar kan 1984. Base ini sa saiyang disertastyon sa Michigan kan 1976. Dai man matatawadan an kontribusyon ni Fr. Paco Mallari. Kan 1983, naipublikar nya sa Philippine Studies an pinakainot nyang artikulo dapit sa Bikol, kun sain tinukar nya an kasaysayan sa likod kan pangaran kan kalye Dinaga sa Naga. Puon kan na-assign siya sa Xavier University kan 1985, sunud-sunod an mga naipublikar nyang mga artikulo dapit sa Bikol sagkod an saiyang inot na libro, an Ibalon Under Storm and Siege kan 1990. Kan 1988, naipublikar ni Danilo Madrid Gerona an From Epic to History: A Brief Introduction to Bikol History. Dawa sarong cursory study, ini an primerong pagpurbar nin pagsurat kan kasaysayan nin Bikol puon precolonial period sagkod sa pagtapos kan Gyera kan 1945. Dakulang kontribusyon man an mga panurat ni Stephen Henry Totanes dapit sa mga principalia sa Sorsogon kan panahon nin mga Amerikano, urog na an Sorsogon, 1900-41: Principalia Politics and Economic Development (1990) sagkod Ang Pagbabagong-Anyo ng Principalia sa Kapanahunang Amerikano Kabikolan, 1900-46 (1999), na saiyang tesis para sa MA sagkod doktorado sa kasaysayan sa UP Diliman. 

Kan 1990, sa panginot ni Fr. Raul Bonoan, SJ, sagkod kan Philippine National Historical Society (PNHS), natawan nin nasyunal na atensyon an kasaysayan kan Bikol kan ginibo an ika-11 kumpersenya sa lokal na kasaysayan sa Ateneo de Naga. Susog ki Dr. Francis Navarro, na kaidto sarong hoben na paratukdo asin ngunyan propesor sa Ateneo de Manila University, ilinaag ni Fr. Bonoan an Bikol sa mapa kan Pilipinas, dangan ipinamidbid nya an rehiyon (sagkod an kasaysayan kaini) sa mga historyador na nakabase sa Manila kan dinara niya an kumperensya sa Naga. Yaon kaidto an mga batikan na mga historyador na sina Fr. John Schumacher, SJ, Fr. Rolando S. dela Goza, CM, Isagani Medina, Luis Dery, Eden Gripaldo, asbp, na nagbarasa kan saindang mga papel manungod sa Bikol. An proceedings kan nasabing kumperensya ipinublikar sa The Journal of History kan 1992. 

Sagkod ngunyan, padagos pang nagbubuskad an pag-adal nin lokal na kasaysayan sagkod kasaysayan kan Bikol. An mga estudyante sa masterado sagkod doktorado na nag-aadal nin kasaysayan sa Manila, halimbawa, inaaradalan an saindang mga probinsya, syudad, o munisipalidad na ginikanan. Susog sa sarong post ni Vicente Rafael, mas lokalisado sagkod espesyalisado na an direksyon kan kadaklan sa mga pag-aadal ngunyan sa kasaysayan kan Pilipinas. 

Kundi sa kadakulan kan mga pag-adal sagkod nasurat kaini sa nakalihis na apat na dekada, masasabi ta na daw na nakatipon na kita nin sapat na “building blocks” sa pagsurat nin mas inklusibong kasaysayan kan nasyon? 

An anuman na proyekto nin pagrumpag nin sentro, o an pagprobinsyalisar kaini, igwang kaibanan na peligro: an pagmukna nin (mga) panibagong sentro, kun siring, nin panibagong marhen. Maninigo sanáng likayan ini. Siguraduhon ta na inklusibo an pagsurat kan kasaysayan kan Bikol, diperensyado, sagkod may pagmidbid sa pluralidad nin mga pagdanas kan nakaagi. Saro pang peligro susog ki Dipesh Chakrabarty, kagsurat nin Provincializing Europe, an pagpostular na pareho sa mga panibagong muhon an ekspiryensya kan panibagong sentro, Alagad, inuutro sana kaini an mga tendensya kan mga naratibo na nakasentro sa Manila o sa Katagalugan. 

 Sa pagsurat nin kasaysayan kan Bikol, kun siring, maninigo sanáng ibitaran an pagsurat nin naratibo na naka-sentro sa Naga o sa inaapod na “Bikol Sentral” ta bako saná man Naga an Bikol. May mas mahiwas pang kadagaan ini sa luwas nin Maugmang Lugar dawa pa Naga an kinokonsiderar na kultural sagkod historikal na kabisera nin Bikol. Igwa nin manlainlain na Bikol, “Bikols of the Philippines,” sabi ngani kaiyan ni Lilia Realubit. Igwa man nin sadiring eksperyensya an Rinconada, Lagonoy, Albay, Sorsogon, Masbate, Catanduanes, Ticao, Burias, asbp, na lain man sa Naga. Ini an mga “building blocks” na dapat ta pang maisurat dangan ipalaman sa kasaysayan nin Pilipinas. Kun hihilingon ta an mga naisurat na nin mga historyador nin Bikol, yaon man kita sa tamang direksyon.

Ini an mga kamawutan kolum na ini—na isaysay an manlainlain na mga “Bikol” sa kasaysayan. Kaipuhan isaysay an mga ini, urog pang adalan, paghurup-hurupan, dangan isurat ta, ngarig dai ta saná magkarilingawan, sagkod magdanay sa satuyang girumdom, maglihis man an panahon.

.