Kan nagsusurat pa ako nin MA tesis manungod ki Jose Maria Panganiban, pabalik-balik ako sa Archivo de Universidad de Santo Tomas (AUST) sa Miguel de Benavides Library para magkalot asin magbasa nin mga primaryang burabod manungod sa buhay estudyante kan nasambit na propagandistang Bikolnon. Saro sa kagayunan nin pagkondusir nin pagsaliksik sa artsibo iyo an oportunidad na makahanap nin mga datos na dai mo man talaga kaipuhan sa tesis, alagad pwedeng magamit sa ibang proyekto o papel sa puturo. Kun dai man, sinisimbag kan siring na mga datos an mga kahaputan na haloy ng nagpupurisaw-isip sa mga tawo. Kun minsan pati, dai man tinutuyong mahanap an mga ini—kapaladan kumbaga! Manunumpungan mo na saná sa mga binabasang burabod dangan tuninong na mapapakurahaw sa kairaruman nin buot. Kinikilig an mga historyador sa siring na ekspiryensya.
Sa kadakulan nin dokumento sa koleksyon nin AUST, saro an Libros de Matriculas de Facultad sa mga binasa ko. Digdi nakasurat an mga pangaran nin mga estudyante, an saindang edad, sagkod ginikanan. Mahihiling man sa librong ini kun ano an mga kurso na pig-atendiran ninda, an saindang mga propesor, mga grado, asin iba pang mga obserbasyon, arog na saná halimbawa kun an estudyante nagpasar sa eksam o kaya natawan nin lisensya o dai. Sa madaling sabi ini an katumbas kan mga student records na yaon sa Office of the University Registrar ngunyan.
Digdi ko man naaraman na si Panganiban, na kinokonsiderar nin iba na bayani o “Bikolanong propagandista”, nagpuon nin pagklase nin medisina sa siring na Unibersidad kan 1883. Alagad dai nya ini natapos nin huli ta nagdakit sya sa Unibersidad nin Barcelona para ipadagos an saiyang pagklase. Kan sinirip ko saru-saro an mga taon-akademiko na yaon sa Santo Tomas si Panganiban—puon sa saiyang Ampliacion o prepartoryong mga kurso sagkod sya naghali kan 1888—nariparo ko na kadakol estudyanteng gikan sa Kabikulan na nagkaklase nin medisina, abogasya, sagkod parmasya sa Unibersidad. (Mahalagang girumdumon na yaon pa sa Intramuros an UST kaidto. 1920s na sana sinda naglipat sa Sampaloc). Binilang ko sinda gabos asin kun susumahon, igwa nin 24 na mga estudyante gikan sa Kabikulan kan yaon sa UST si Panganiban—11 haling Albay, 8 haling Camarines Sur, sagkod 5 haling Camarines Norte. (Girumdumon na an Sorsogon parte pa kaidto kan Albay).
Uya an saindang mga bio-sketches sa mga masurunod na tabla:
Tabla 1. Mga Bikolnon sa Facultad de Medicina, 1883-88.
| Pangaran | Ginikanan |
| Bernardino Monreal | Daraga, Albay |
| Eladio Anson y Alcera | Cagsaua, Albay |
| Felipe Tomas y Rodriguez | Daraga, Albay |
| Severo Tomas y Rodriguez | Daraga, Albay |
| Jose Ma. Panganiban y Enverga | Mambulao, Camarines Norte |
| Justo Lucban y Rilles | Labo, Camarines Norte |
| Jose Abella y Calolong | Nueva Caceres, Camarines Sur |
| Severo Patrocinio y Mendoza | San Jose, Camarines Sur |
Tabla 2. Mga Bikolnon sa Facultad de Jurisprudencia (Abogasya), 1883-88.
| Pangaran | Ginikanan |
| Angel Camara y Galarosa | Gubat, Albay |
| Tiburcio Siguenza y Cerdeña | Libon, Albay |
| Patricio Baylon y Sotto | Pilar, Albay |
| Ignacio Garcia y Lopez | Sorsogon, Albay |
| Cayetano Lucban y Rilles | Labo, Camarines Norte |
| Ramon Pimentel y Campos | Daet, Camarines Norte |
| Severino Balce y Obusan | Indan, Camarines Norte |
| Ludovico Arejola y Padilla | Nueva Caceres, Camarines Sur |
| Mariano Abella y Isaac | Nueva Caceres, Camarines Sur |
| Pedro Leonen y Osorio | Nueva Caceres, Camarines Sur |
| Tomas Arejola y Padilla | Nueva Caceres, Camarines Sur |
Tabla 3. Mga Bikolnon sa Facultad de Farmacia, 1883-88.
| Pangaran | Ginikanan |
| Agustino Samson y Solano | Camalig, Albay |
| Norberto Trinidad y Espina | Daraga, Albay |
| Ramon Alvarez y Valenzuela | Albay, Albay |
| Anselmo Ventura y Gomez | Nueva Caceres, Camarines Sur |
| Tomas Prieto y Antonio | Nueva Caceres, Camarines Sur |
An iba sa mga pangaran pamilyar, mantang an iba obskuro o dagos nang nalingawan.
An iba sainda nakatapos nin pagklase asin nagawadan nin lisensya kan Unibersidad, arog ni Tomas Prieto na nagin parmasyutiko o ni Tiburcio Siguenza na nagin abogado, mantang an iba man naghali para magdakit asin magpadagos nin pagklase sa Espanya. Igwa man nin mga dai pinalad makapasar sa eksaminasyon kaya dai nagawadan nin lisensya arog ni Severo Patrocinio y Mendoza, tubong San Jose, Camarines Sur. Kan taon-akademiko 1884-85, kan sya nasa ikaanom na taon na sa medisina, suspenso an nakua nyang grado sa examenes ordinar, o itong inaapod ngunyan na revalida. Buót sabihon kinaipuhan nya mag-remedial exam o examenes extraordinar. Dawa natawan sya nin saro pang pagkakataon, dai nya man giraray pinasaran ini. Naghali sya sa Santo Tomas na dai nagawadan nin lisensya. Puon kaidto, haros dai ta na nadangog an pangaran nya sa kasaysayan.
An iba sa mga estudyanteng ini hali sa prominente o prinsipal na mga pamilya kan Kabikulan. Arog na saná halimbawa ni Agustino Samson kan Facultad de Farmacia na gikan sa mga Samson kan Albay o kaya ni Mariano Isaac Abella asin Jose Abella Calolong na gikan sa saro sa mga buena familia kan syudad kan Nueva Caceres, siring man kan magtugang na Lukban, Justo asin Cayetano, kan Labo, Camarines Norte. An iba man sainda mga kapista (o mga iskolar) na pinaklase nin mga pading Vincenciano kan Seminaryo kan Nueva Caceres. Sinda Panganiban kan Mambulao, Camarines Norte sagkod Tomas Prieto, na saro sa kinseng martir kan Bikol, mga halimbawa kaini.
An iba sa mga estudyanteng ini hali sa mga pamilyang Tagalog o Ilonggo na mas pinili mag-irok sa Kabikulan dangan mas minidbid an saindang mga sadiri bilang mga Bikolnon. Susog sa historyador na si Norman Owen, an pamilyang Anson kan Cagsaua sagkod Baylon kan Pilar, Albay, duwa saná sa mga pamilyang nagdakit sa Albay kan nagbuskad an industriya nin abaka. Kun siring, si Eladio Anson asin Patricio Baylon na parehong nagklase sa Santo Tomas marhay na mga halimbawa kaini. Saro man na maray na halimbawa kaini sa Panganiban. Ipinahiling ko sa tesis ko na Tagalog an ginikanan kan saiyang pamilya—sa Hagonoy, Bulakan gikan an saiyang ama asin an pamilyang Panganiban, mantang sa Mauban, Tayabas (Quezon) man an saiyang ina asin pamilyang Enverga.
Igwa man sainda na naging mga midbid na personahe sa kasaysayan kan satong nasyon. Namidbidan ta sinda nin huli ta sinda naging mga propagandista asin pusuanon na kritiko kan Unibersidad (urog na si Panganiban asin an saiyang “La Universidad de Manila” sa La Solidaridad), mga rebolusyonaryo na nagtumang sa kolonyal na gobyerno nin Espanya sa Pilipinas (arog ni Prieto), o kaya mga nagtumang sa mga Amerikano kan Filipino-American War, arog ni Ludovico Arejola. An iba man sainda nagtapsok sa pulitika pagkatapos mag-ayon sa propaganda o rebolusyon arog na sana ninda Bernardino Monreal na nagin inot na Pilipino asin elehidong gobernador kan Sorsogon puon 1902 sagkod 1907, si Tomas Arejola na nagin delegado kan Ambos Camarines sa National Assembly kan 1907, sagkod si Justo Lukban na nagin delegado sa Kongreso kan Malolos asin alkalde kan Manila puon 1917 sagkod 1920. Totoo man nanggad an sinabi kan Heswitang historyador na si John Schumacher—na dakula an nagin papel kan Unibersidad nin Santo Tomas, siring na kan mga Seminaryo, sa paghurma nin sentimyentong maka-nasyon sa mga estudyante kaini. An iba man, pinili an buhay nin sarong ordinaryong syudadano, alagad sinda mga lisensyado, (kun siring, mga ilustrado), na tuninong na sanáng nag-praktis kan saindang mga propesyon.
Dawa kita igwa na nin pirang mga pag-adal manungod sa pirang bistong personahe sa kasaysayan kan Kabikulan siring kan Bicolano Revolutionaries: Tomas and Ludovico Arejola ni Evelyn Caldera Soriano, “Promoting Un Bien Gobierno in Sorsogon” asin iba pang panurat manungod sa principalia kan Sorsogon ni Stephen Henry Totanes kun sain nya ipinamidbid si Bernardino Monreal, sagkod an sadiri kong pag-adal ki Panganiban, asbp., kadakol pa nanggad mga karakter sa satuyang kasaysayan na naghahalat pang madukhayan, maisaysay, maisurat, dangan maipabisto sa publiko. Siisay, halimbawa, si Justo Lukban? Ano an nagin papel nya sagkod kan tugang nyang si Vicente sa rebolusyon? Siisay an mga Camara kan Gubat? O an mga Rodriguez kan Daraga? O an mga Pimentel nin Daet? Sinda daw mga principalia kan saindang mga munisipalidad? An mga Abella kan Naga daw? Dawa igwa nin barangay asin kalyeng Abella sa Naga, haros mayo kitang aram manungod sainda. Kadakol pa nanggad kitang pwedeng adalan asin maisurat manungod sa satuyang kasaysayan kun saná kita danay na nagngangalas asin padagos na naghahapot.
Dulot ko an artikulong ini kinda John Emil A. Alegre, Mary Joan A. Alegre, Clarice B. Trinidad, sagkod Marianne Oliveros, mga dayupot na katuod na nagkralase nin medisina sa Unibersidad nin Santo Tomas, siring man sa gabos na mga doktor, nars, asin sa gabos na frontliners na ngunyan nasa tahaw nin laban kontra pandemya. Dulot ko man ini sa mga abogadong danay na naglalaban sa ngaran nin katanusan.
.
Interesting read sir! Hapot ko lang din kung igwa kita impormasyon sa kung paano tigko-conduct si examenes ordinar sa medisina kaidto? Praktikal, pasurat, pataram, o halo kang gabos? Para sana sa kuryusidad kang sarong nag-agi man sa revalida. Salamat na maray, Djai!