Kan Enero 4, 2021 iyo an ika-124 anibersaryo kan eksekusyon kan onse sa kinse martires kan Bikol. Limang aldaw sana pagkagadan ni Dr. Jose Rizal, kan 4 Enero 1897, ginaradan kan kolonyal na gobyerno kan Espanya sa paagi kan sarong peloton de fusilamiento o firing squad sinda P. Inocencio Herrera, P. Gabriel Prieto, P. Severino Diaz, Manuel Abella, Domingo Abella, Macario Valentin, Tomas Antonio Prieto, Mariano Melgarejo, Cornelio Mercado, Camilo Jacob, sagkod Florencio Lerma, mga prominente asin impluwensyal na mga namamanwaan kan Nueva Caceres. Sinda sinahutan na kaayon sa rebolusyon kan Katipunan laban sa Espanya.

Trahedya an saindang kagadanan nin huli ta sinda mga marhay na mga namamanwaan. An iba sainda, mga inosente, bako man talagang mga filibustero, sagkod sinahutan sana nin mga kaputikan. Alagad, an mas dakulang trahedya, dawa pa ngani pirang beses pang mag-organisar an lokal na gobyerno kan Naga na rumdumon an saindang kabayanihan o kaya man pirang kalye o barangay pa an ipangaran sa sainda, iyo na haros mayo kitang aram manungod sa saindang mga buhay asin agi-agi, na sinda danay ta nang nalingawan. Sa halipot na saysay na ini, buot kong ipamidbid an buhay kan saro sa kinse, dawa pa ngani igwang barangay sa Naga o kalye sa Sampaloc, Manila, na dara an saiyang apelyido, haros mayo kitang narurumduman dapit saiya: si Don Florencio Lerma.

Sarong musiko, dramaturgo, negosyante, parasurat, sagkod paratukdo, namundag si Florencio Lerma kan 13 Pebrero 1861 sa arrabal kan Quiapo, Manila. Sya panduwa sa apat na aki ninda Jose asin Teodorica Lerma. Inot syang nagklase sa Colegio de Niños Tiples de la Santa Iglesia Catedral, sarong eskwelahan para sa mga aking lalaking parakanta sa simbahan na itinugdas sa Manila kan Hunyo 1739 sa pagbuót ni Arsobispo Juan Angel Rodriguez, O.S.T., asin nin sarong real cedula na pinirmahan kan 26 Abril 1742. Digdi napaurog ni Lerma an saiyang talento sa pagkanta asin digdi man sya nakanuod magtugtog nin pyano asin byolin. Nagklase sa Ateneo Municipal para sa saiyang segunda enseñanza.

Nagin aktibo sa teatro si Lerma asin sinasabi nin mga historyador na nakaibahan asin nakatrabaho nya sa nagkapirang pasali sa entablado (stage performance) an duwa sa pinakasikat ng babaying artista sa Pilipinas kan ika-19 siglo—sinda Patrocinio Tagaroma, na iyong prinsipal na aktres kan Compania de Zarsuela Carvajal, asin an aktres-parakanta-parabayli na si Praxedes Julia Fernandez o mas midbid sa saiyang gaha na Yeyeng. Kan 1889, kaiba an saiyang agom na si Simeona Navoa asin an saindang mga aki, nagdakit si Lerma sa syudad nin Nueva Caceres, sa Ambos Camarines, kun sain sya nag-irok sagkod na sya inaresto dangan pinadara sa Manila kan 1896. Sarong debotong Katoliko, sya nagtukdo nin musika sa Colegio de Santa Isabel, nagin private tutor, nagpurupurbar man magnegosyo, sagkod nagsirbi bilang organista sa Katedral kan Naga.

Kan 16 Setyembre 1896, mga duwang semana sana makalihis kan magkurab an labanan sa syudad kan San Juan del Monte, sa Manila, pinaaresto kan kolonyal na gobyerno kan Espanya asin kan mga prayle sa Nueva Caceres an nagkapirang mga prominente asin impluwensyal na mga indibidwal sa probinsya kan Camarines. Saro na duman si Lerma, na inakusahan kan gobyerno na kaibahan kan mga Katipunero sa Manila sa saindang rebolusyon laban sa Espanya. Urog pa, may nagkapirang burabod an nagsasabi na igwang nakuang badil (sarong riple) na itinago nya subuot sa laog kan saiyang organ sa katedral, alagad apokripo ini—usip na daing susugan—asin dai ta masiguro an katutuuhan kan siring na istorya, a pwera na sana siguro kun may primaryang burabod na makakapagpatunay digdi. Ini sarong halimbawa kaidtong mga napasa-pasang mga chismis, dangan nagin na sanang hecho historico o historical fact. 

Susog sa sarong testimonya kan matua nyang aki na si Doña Maria Patrocinio Lerma, may nagkapira ngunang mga pag-aresto sa mga namamanwaan na nangyari sa Nueva Caceres bago inaresto an saiyang ama tangarig makahimo nin mga testigo falso (o false witnesses) laban sa saiya asin sa iba pang mga pigsuspetsahan na imbwelto sa rebolusyon—arog na sana kan dating seminarista asin parmasyutiko na si Tomas Prieto asin an mekanikong si Pedro Benito. Dagdag pa ni Doña Maria Patrocinio, an mga testimonya kan duwang ini, na pirit pinaluwas sa saindang mga nguso sa paagi nin tortyur, an nagin basehan kan kolonyal na gobyerno sa pag-aresto asin prosekusyon ki Lerma asin sa iba pang mga impluwensyal na mga persona sa syudad para sa mga kasong sedisyon asin rebelyon.

Pagkaaresto sa saiya, kinumpiska kan mga guardia civil asin kan pinsan kan gobernador kan Camarines (na dai nya na nginaranan) an mga pagrurugaring kan pamilyang Lerma. Para ki Doña Maria Patrocinio, paghabon an nangyari, asin bako sanang simpleng pagpautob nin orden de registro (o nin search warrant), nin huli ta kan dai nakahanap nin mga dokumento o armas na pwedeng ebidensya laban ki Lerma, kinua pa kan mga awtoridad an saindang mga alahas kaiba an sarong kronograpo asin saro pang bulawan na relo. Dinara si Lerma sa kwartel kan mga guardia civil kan Camarines. Sa presensya kan mga manlainlain na mga opisyal, binitay an saiyang braso sa laog nin walong oras, dangan linatigo asin pigparapakol tangarig mapiritan na kumpirmahon an pabrikadong istorya dapit sa pag-abot nin mga armas sa Nueva Caceres na pinadara ni Domingo Abella hali sa Manila, an pagbariwas kaini, sagkod an paglusob asin pagpabagsak ninda sa kolonyal na gobyerno sa probinsya. 

Dai naghaloy, pinadara si Lerma asin an iba pang mga tinipon na mga pigsususpetsahan na mga filibustero sa Manila, sakay kan barkong Isarog. Pagkaabot duman, dinara sinda kan mga guardia civil veterana sa Santa Potenciana, sarong dating real na kolehiyo (royal college) sa Intramuros, dangan dinara sa presidio, asin an iba man dinara sa Fort Santiago. Sa presidio ikinulong si Lerma nin 16 na aldaw, bago dinakit sa Carcel y Presidio Correcional, (o mas bisto sa apod na Old Bilibid Prison sa Manila) dangan sa presinto kan guardia civil veterana sa Tondo. Susog ki Doña Maria Patrocinio, igwa nin sarong corporal sa Veterna na ipinagapos an saiyang ama dangan tinortyur liwat gamit an latigo sagkod kumpirmahon ni Lerma an saiyang mga nainot na declaracion jurada (o sworn statement). Binantaan kan nasabing corporal si Lerma na lalatiguhon sya sagkod magadan kun dai sya magdeklara na an mga riple na nakua ninda haling Manila, inarapon ninda sa salog. Dawa ini, mayo man katutuuhan, napiritan na sanang mag-iyo si Lerma para maisalbar an saiyang buhay.

Nagprotesta si Lerma sa comision militar, dangan kinondena an mga pang-aabuso saiya kan mga guardia civil. Sinabi nya man na sya inosente asin mayong katutuuhan an mga sahot sa saiya. Alagad, dai dinangog an saiyang depensa. Dai naghaloy, ibinaba kan kolonyal na gobyerno an sentensya sa saiya asin sa saiyang mga pag-iriba. An hatol: kagadanan. Sugo kan sentensya an saindang eksekusyon nin huli ta sinda mga traydor subuot sa mata kan kahadian kan Espanya. 

Mahalagang girumdumon na an pagkakaaresto ni Lerma asin kan iba pang mga martir parte kan ibinungsod kan mahiwas na kampanya ni Gobernador-Heneral Ramon Blanco na dakupon an mga sinususpetsahan na mga filibustero dawa na ngani alegasyon o huna-huna pa sana an basehan kan siring na pag-aresto asin dai kaipuhan nin sustantibong ebidensya. Pamilyar, bakong iyo?

.

Kan Enero 4, 1897, sarong Lunes, alas-7 nin aga, hinalian nin buhay si Lerma, kaiba an sampulo sa minimidbid ta ngunyan na kinseng martir kan Bikol. Winalat nya an saiyang agom na si Doña Simeona asin saindang pitong aki na sinda Maria Patrocinio, Maria Engracia, Teodora Carmen, Jose Deogracias, Maria Clementina, Esperanza, sagkod Caridad, na saiyang tigdeklarang mga tagapagmana. Por otra parte, haros mayo man syang naipamanang pagrurugaring sa saiyang mga aki nin huli ta kinamkam an mga ini kan kolonyal na gobyerno kan Camarines. Sya edad 35 sana. 

Susog sa historyador na si Norman G. Owen, kagsurat kan librong The Bikol Blend, diridipisil aramon kun si Lerma asin an iba pang mga martir kan Bikol tunay na mga rebolusyonaryo asin nakisaro sa pag-alsa kan Katipunan o sinda napag-initan sana asin biktima nin conspiracion kan kolonyal na gobyerno, huli ta kadidikit an burabod na pwedeng magpatunay kaini. Sa halimbawa ni Florencio Lerma, naaraman ta sa halipot na saysay na ini na sya nagdeklara na sya inosente asin pignigaran an mga akusasyon na sya imbwelto sa rebolusyon laban sa Espanya–bagay na sinegundahan kan saiyang aki na si Doña Maria Patrocinio.

Sabihon tang may katutuuhan sa likod kan saindang testimonya–na si Lerma daing sala asin mayo man talaga nin partisipasyon sa rebolusyon. Napapaisip akong gayo (asin iyo naman ini an mga hapot na pabalon ko saindo): ano man nanggad an martirio o kabayanihan ni Lerma na rinurumdom ta bilang sarong banwaan kada ikaapat na aldaw kan Enero? O ginigirumdom sa mga tinampo asin barangay na ipinangaran ta sa saiya? An saiyang nasyonalismo o pagkamuot sa nasyon daw? Dai daw an siring na pagrumdom ta sa saiya resulta sana kun papàno pig-cooptar kan mga nasyonalistang historyador sa saiyang buhay, agi-agi, asin kagadanan sa pagsurat nin mga kinakaipuhan na piksyon sa pag-imahinar nin kun ano an “Bikol”, urog na sa pagmukna asin pagbilog kan nasyon?

Mga Susugan

Ataviado, Elias M. The Philippine Revolution in the Bikol Region, Vol. 1 (August 1896-January 1899), trans. Juan T. Ataviado. Quezon City: New Day Publishers, 1999.

Icagasi, Rosa Maria Magno. “The Filipina as Artist and Art Subject in Nineteenth-Century Philippine Art,” Review of Women’s Studies, Vol. 8, No. 2, 1998.

Irving, D.R.M. Colonial Counterpoint: Music in Early Modern Manila. Oxford: Oxford University Press, 2010.

Manuel, E. Arsenio. Dictionary of Philippine Biography. Quezon City: Filipiniana Publications, 1965.

Owen, Norman G. The Bikol Blend: Bikolanos and their History. Quezon City: New Day Publishers, 1999.Zaide, Gregorio. Great Filipinos in History. Manila: Verde Bookstore, 1970.