Sa ngamin na diskusyon manungod sa ekonomiya nin Bikol, pirmi mong madudungog na usad kita sa mga pinakapobreng parte kan Pilipinas. Hindi pa kita naka-eskapo sa mentalidad na pirmi na saná kitang magatios. Pero, kadakol nang nagabago sa inangal na “fundamentals” nin Bikol. Mas dakol na kitang college graduates. Pababa an poverty rate natun. An Legazpi dangan Naga pirming kaiba sa listahan nin mga syudad na susunod na magiging “boomtown” nin negosyo. Nu usad na taon saná, ekonomiya nin Bikol an pinakaalawig an ilinukso. Nagapuon na kitang bumutwa.

Pero, ayo kita mga kaipuhan baguon. Usad sa mga senyales kan kusog nin pagnegosyo sa usad na lugar an loans-to-deposits ratio. Kapag mas alangkaw an loans sa deposits, ibig sabihon nagagamit sa pagnegosyo sa usad na lugar an pinagadeposito nu mga taga-lugar. Mas halangkaw an deposits nin Bikol kisa loans. Ibig sabihon, maski ngani mas nangangaipo kita nin kapital kisa sa ibang lugar, kita pa an nagpahuram nin kwarta sa ibang rehiyon. 

Usad sa mga posibleng rason, bukon pa kita investment-driven na sosyudad. Bukon pa pagnegosyo, kundi pagigin empleyado an primerong sa isip nin Bikolano. Dakol pa kitang kaipuhan gibuon para mabago an siring na pag-isip. Pero, para mapuunan an mas “entrepreneurial” na pag-isip, pwede tang ipangilala sa mga Bikolano an konsepto nin investing—tanganing maski empleyado, kayang magpartisipar sa pagigin tagsadiri nin negosyo.

Sa mga susunod na edisyon sading kolum na yadi, ipangilala ko sainyo ang manlain-lain na klase nin investment, dangan kun pauno makalikay sa risgo kapag naga-invest. 

Stocks an primero kong ipangilala. Stocks an usad sa mga pinakamatunog na investment, pero hindi maray naipapautob sa mga tawo kun uno talaga an stocks—kaya likay an ordinaryong tawo sa stocks. Pero, kapag natugaan man ni labi-labing delihensya sa stock market, biglang nawawara an ngamin na paglikay. An nagigin resulta lugod, kun hindi nasulô sa stock market, hindi talaga nagdutdot. Importante na maingukudan nin Bikolano an stock market, ta stocks an pinakahalangkaw magdelihensya sa ngamin na passive investments, basta matanos an pagkapili, dangan kakaptan nin ulay na panaon.

Sa kamaturan, invested ka sa stock market. Nakakukuko kita nin pension na mas halangkaw sa inulog ta sa SSS o GSIS ta yading mga ahensya ininvest an kontribusyon ta sa stock market. An rasonableng rate-of-return sa stock market, nasa 7% kada taon. Ibig sabihon, doblado an investment kada 10 taon. Sa kamaturan, kun nag-invest ka sa Philippine Stock Exchange Index (PSEi) nin P1000 nung 2000, P4100 na ang investment mo nganang 2020—maski nag-agi an 2003 fiscal crisis, 2008 global financial crisis, dangan COVID-19. 

An stocks mga hiras nin usad na kumpanya. Ibig sabihun, pag nagabakal ka nin stock, nagabakal ka nin parte nin usad na negosyo. Kasosyo ka na, kumbaga. Amo yadi an pinaka-importanteng konsepto sa stock investing. Kun unong pag-ingat an gigibo mo bago magin kasosyo sa usad na negosyo, amo man an pag-ingat na dapat mong gibuon bago mag-invest sa stock market.

Kun dipisil para simo an magpili nin negosyo na pagatiwalaan mo nin kwarta mo, hindi man kaipwan na ika mismo an magpili nin stocks. An stocks nin “top 30” na negosyo sa Pilipinas, pinag-iriba sa PSEi. Ibig sabihon, pag nag-invest ka sa PSEi, ayo ka parte sa pinakadarakulang kumpanya sa Pilipinas. Sagkod sa nagadakula an ekonomiya ng Pilipinas, dadakula an investment mo. Pinagaangal yading “index investing.” 

Para mag-invest sa index, maga-invest ka sa usad na index fund. An index fund, mababakal sa mga commercial bank. Pwede kamong mag-unga sainda manungod sa mga detalye, arog san management fees. Iba an fees sa kada bangko. Pero pareho an mga kumpanya na pinagbutangan nin investment, kaya kuon mo su pinakaababa an management fees. Maski 2% sana every year an fees, kapag natipon, ta compounding an interes, dakulang porsyento na yan nu magigin investment value pag-agi nin panaon.

Maski mga professional investors, hindi basta nadadaog an index investing. Kaipuhan nin dakulon na research bago makapili nin kumbinasyon nin stocks na makadadaog sa performance nin index investing. Pero sa index investing, magadeposito ka na saná. 

Ayo risks an index investing ta urualdaw, nagabago an value nin index. Pwedeng bumaba, pwedeng lumangkaw. Pero, habang nagaulay, makikita mong an “trend” nin index, pahalangkaw. “Long-term” investing an index investing. Kun káya mong hindi pagdutduton an investment mo nin ulay na panaon, pwede kang mag-invest sa index.

Sa susunod na kolum, pag-iristuryaan ta pa an investing. Ipangilala ko man sainyo an “bonds,” dangan pauno magagamit an bonds para maibaba an risgo nin investments sa stocks. Sa ngana, hindi mo man kaipuhan mag-idali mag-invest. Pag-abot sa investing, gana an mapasensya. 

.