Mag-abroad o magpuli?

Ini an krus sa dalan ko kan madali na akong matapos mag-adal sa Amerika. Masakit an desisyon ta pareho ini magayon: an kada saro nakaugat sa hararom na pagpapahalaga asin pagtubod.

Mas madali kuta kun an hapot: Sain ko gustong magduman? Pero mas masakit an hapot na: Sain ako pinapaduman kan Dyos? Sain Nya gustong mapararom an mga tinao Nya sakong talento asin biyaya? Ano an mas mapinadangat na gibuhon? Para sako, sarong Bikolanong Katoliko, sarong makasalan na padangat ni Kristo, ini an mga hapot na masisimbag saná kun mapundo, kun madangog sa kairaruman kan puso, kun mapangadyi.

Padagos na mag-abroad

An inot na dalan: padagos akong magtukdo nin ekonomiks sa Amerika. Pinadangat ko an mga estudyante ko. Garo nagustuhan man ninda an pagtukdo ko. Kan mothers’ day kan nakaaging taon, inapod ninda akong “economics mom”. Nagluto ako para makanamit sinda nin adobo saka natong. Maski dai arog kasiram kan luto ni Mama an luto ko, nasiraman man sinda sa kakanon na Bikolnon. Duman, naugma ako sa buhay-parasaliksik asin paratukdo. Duman naugma ako sa hararom na kultura ninda nin research. Duman naghiwas an sakong paghiling sa kinaban. Nagrarom an sakong pakikimahirak sa mga tawo, manlainlain na mga rasa saka estado sa buhay. An buhay kuta sa Amerika: mas tuninong, mas komportable.

Dakol na pintuan an nagbukas kan matapos ko an sakong masterado: may mga trabaho sa iba-ibang nasyon. Kan naaraman ini kan iba kong mentor na may marhay man na intensyon, sabi ninda sako: “Magpayaman ka nguna, saka mo na gibuhon kun ano man an gusto mo.” Alagad may mga kapamilya ako na nagsabi, “Ano man ta mauli ka pa?” Padangat ako kan mga tawong ini. Padangat ko man sinda. Gusto ninda an pinakamarhay para sako. Pero sabi ninda, mayo daang lugar para sako kun mapuli ako sa Pilipinas.

Habo nindang mawaran ako nin pagláom. Habo nindang mapahamak ako. Digdi daa kaya sa Pilipinas, mayo nang paggalang sa buhay. Mayo na daang galang sa katalingkasan na magsurat, magtaram, saka mag-isip. Baka daa mapahamak ako kun may sabihon akong kontrobersyal manungod sa mga problema kan satong nasyon: Kun tano nalulugmok sa kadukhaan an kadaklan sa satong mga tugang na Pilipino. Kun pàno pinapaurog an kwarta, kapangyarihan, saka korapsyon sa satong mga institusyon pampubliko.

An huna siguro ninda, mas mauugma ako kun magrayo ako sa Pilipinas. Pero kan dinadangog ko an sakuyang puso, baliktad an namatian ko.

Kan binadil kan pulis si Kian delos Santos sa lindong kan sinasabi nindang ‘gyera sa droga’, nasupog ako na maging Pilipino. Kan kinulong si Maria Ressa nin magdamlag na mayong paggalang sa saiyang karapatan na magbayad nin pyansa, urog akong nagluksa.

Pano kita padagos na matubod sa banwaan na ini kun nanggagadan kita nin inosenteng aki? Tano kita mapuli kun kinukulong ta an nagsasabi nin totoo? Sisay man ang mapapapuli sa sarong nasyon na kun sain arualdaw, barubanggi, padikit-dikit na hinahabon kan mga nasa poder an mga katalingkasan na ipinaglaban kan satong mga ninuno? Ano man ta mapuli pa kita sa Pilipinas?

Pero nagpuli ako ta may mga padagos na naglalaom asin naglalaban. May padagos na nagpapalag sa pang-aabuso. Maski si Maria Ressa pinasakitan, padagos syang nagsasabi nin totoo. Maski inaatake saka isinara an ABS-CBN, si Mylce Mella padagos na nagtatao sato nin bareta. Maski nasa kulungan si Leila De Lima, padagos man nanggad syang nagsusurat. Maski haros kulang-kulang ang mga mask saka gown laban sa pandemya, padagos man nanggad na nagsisirbi an sakong mga kapamilya saka kabarkadang healthcare workers.

Sa hapot na: ‘Ano an mas mapinadangat na gibuhon?’ Manlainlain an satong simbag. An klaro sako sa mga istorya nin paglaom iyo ini: Maski sain kita magduman, dai pwedeng mayong gibuhon. Dai pwedeng silensyo sana. Sabi ni Elie Wiesel na sarong survivor kan Holocaust, kun sain anom na milyon na mga Hudyo an ginadan kan mga Nazi kadtong World War 2: “An pagiging silensyo ta, tabang sa nang-aapi, bako sa inaapi.”

Maugmang magpuli

An pangaduwang dalan an pinili ko. Nagpuli ako. Nagpuli ako ta an sakong bokasyon magsirbi sa Dyos sa paagi kan pagsirbi sa kapwa, urog na sa mga nasa laylayan. An sakong pangarap: magkasararo kita sa paggibo nin nasyon na mayong gutom saka tios. Sarong banwaan na mayong nababayaan. Sarong banwaan kun sain gabos pwedeng mabuhay na matalingkas asin maugma, alagad nagtatarabangan sa pag-ataman kan satong kalikasan.

Nguyan nagbibilog ako nin consulting practice para magtukdo nin disiplina nin ‘completed staff work’ para mapatibay an kapasidad kan mga nasa serbisyo publiko. Dagos an paglakbay ko kaibahan an mga hobenes para madiskubre ninda an saindang bokasyon sa pagsirbi sa publiko. Nagsasaliksik ako nin mga polisiyang para masolusyunan an mga masasakit na problema arog kan trapik sa Manila o smuggling sa adwana. Ini para maipahiling sa mga hobenes na igwang pagláom maski sa mga isyu na garo imposibleng masolusyunan.

Tibaad nahuhulog an buot ta sa lider na may kamot na bakal ta dikit na an pasensya ta sa magulong proseso nin demokrasya. Totoo: may mga pagkakataon na dai natatao kan demokrasya an gusto tang resulta. Alagad ginigibo tang idolo an lider na may kamot na bakal. Sinasamba ta sya na garo dyos na mahirahay kan gabos na salâ sa satong nasyon. An pulitika saka midya binabalubagi ta na maati, na mayo nang pagláom na magbago. Dakol sato an nawawaran nin buót kaya dai na saná nakikiaram. Dakol sato an sige na sanáng tango nin payo. Kahugakan an kaisipan na ini. Daog an publiko sa diktadurya; an mga nasa poder saná ang gana. Lugod makanuod kita sa satong kasaysayan.

An sarong dahilan kun tano dai naiitao kan demokrasya an gusto tang pagbabago iyo ta kulang an kapasidad kan satong burukrasya asin pulitika na magsirbi sa mga tugang tang nangagaipo. Iyo: kaipuhan tang magboto para sa mga marhay na lider. Alagad kaipuhan ta man nanggad maghanap nin kusog nin buót sa satuyang sadiri para kita mismo an magin solusyon sa mga problemang ini. An pagpapakusog kan satong demokrasya dai nagpupundo sa satong pagboto sa mala-pyesta tang eleksyon; yaon ini sa ordinaryong arualdaw na pagtrabaho sa gobyerno, o kaibahan an gobyerno, sa dokumento sa lamisa, o sa protesta sa plasa, para makahimo nin mas makusog na serbisyo publiko.

Gikan ako sa Canaman, sarong sadit na banwaan na kataid kan syudad nin Naga. Nagin iskolar ako magpuon elementary sagkod graduate school. Mayo ako digdi kun mayong inot na nagtao sako nin pakimahirak.

Nagpuli ako ta iyo ini an pagtanaw ko nin utang na buót sa satong nasyon na nagtao sako nin gabos. An pagpuli digdi sa Pilipinas para magsirbi iyo an onra asin orgulyo kan sakong buhay.

Nagpuli ako na may pagláom na mapapakusog ta an satong demokrasya. Nagpuli ako na bukas an mata sa katutuuhan na mayong makakasirbi nin solo: na kaipuhan tang maghagad saka magtao nin tabang sa lambang saro. Nagpuli ako na may katalingkasan sa pagtubod na ini: na maski siisay na tawo, makuring gayo man an kasalan, pwedeng magsirbi sa kapwa. Ako man nag-agi sa pagsulsol, paghurup-hurop, asin pagsarig na ini.

Madya, gamiton ta an mga balaog na ini para maggibo nin mas makusog na demokrasya saka serbisyo publiko.

Sabi ninda: Dai daa paghaputon kun masakit; haputon daa kun mahalaga. Hinapot ko pareho: An pagpuli sa Pilipinas: masakit, mahalaga, kaya maugma.

An pagpuli sa Pilipinas: masakit, mahalaga, kaya maugma. An Maugmang Magpuli sarong kolum nin mga ideya kun pàno makakatabang an lambang saro sa pagpapakusog kan satong demokrasya asin serbisyong publiko. Para gabos na tawo sa satong banwaan, urog na an mga nasa laylayan, pwedeng mabuhay nin matalingkas asin maugma alagad nagtatarabangan sa pag-ataman kan satong kalikasan.

.